Złe miejsca dla ślimaków

Cmentarz powstał w roku 1915. Poniżej cmentarza prawosławnego. Schodzi do samego podnóża góry. Na samym dole znajdują się groby żołnierzy Armii Czerwonej poległych podczas walk w 1944 roku. Poniżej połowy wzniesienia są też groby partyzantów GL/AL oraz oficerów Ludowego WP. Na poziomie pomnika znajduje się jeszcze mogiła 13 żołnierzy poległych we wrześniu 1939 roku. Las krzyży nad mogiłami z pierwszej wojny światowej.

Cmentarz ten jest miejscem, które wielokrotnie mijałem. Właściwie to nawet parokrotnie przez niego przechodziłem. Tak potoczyła się jego historia, że to miejsce spoczynku być może ponad 50 tys. osób jest dziś częściowo trasą krajową, częściowo skwerem, a w części nadal używanym cmentarzem. Zanim zainteresowałem się jego historią robiłem przejazdem zdjęcia. Teraz już wiem, że ta moja "dokumentacja" fotograficzna jest bardzo niepełna.

Pozwolenie na założenie cmentarza wydano w 1828 roku. Pierwsze pochówki pojawiły się tu dopiero po kilku latach, podczas epidemii cholery. W następnych latach teren cmentarza wielokrotnie powiększano. Ostatecznie zajął on ponad 8 hektarów. Poza mieszkańcami Lublina chowano tu żołnierzy Żydów poległych podczas pierwszej wojny światowej. Mieli tu wydzieloną kwaterę lub mały cmentarz otoczony murem i być może nie będący częścią wielkiej nekropolii - poległych przywożono i spod odległego Kraśnika by tu spoczęli.

Czy popełnię wielki grzech odsyłając po szczegóły pod kilka innych adresów?
Cmentarze żydowskie w Polsce
Żydzi w Lublinie

Zdjęcia z marca 2010 - część traktowana dziś jak skwer. Tu znajduje się mauzoleum, którego nie sfotografowałem zajęty młodym psem ludzi siedzących na mauzoleum.

Jeżdżąc z Tarłowa do Solca nad Wisłą często wybieram jako trasę przejazdu niebieski szlak pieszy. Jeszcze w Tarłowie przebiega on wzdłuż muru cmentarnego. Przy samym końcu cmentarza znajdują się brzozowe krzyże. Minęło sporo takich przejazdów zanim zdecydowałem się zobaczyć na czyich grobach one stoją.

Drzewce w gminie Wąwolnica. W miejscowości tej, która w dokumentach pojawia się już w XIV wieku odkryto pochówki sprzed ponad 3 tysięcy lat. Tu jednak chcę wspomnieć o cmentarzu nowszym ale nie wiem sam czy dużo nowszym. Na jego temat posiadam dwie relacje. Ustną - uzyskaną od spotkanej na drodze pani, którą zapytałem o lokalizację cmentarza. Pisaną - z Gazety Nałęczowskiej i dodatkowo zapis z pracy M. Dąbrowskiego.

Może prawdziwszy byłby tytuł zaczynający się od "były"? Ale to nie jest opowieść o ruinie tylko o częściowej rekonstrukcji (choć nie wiem czy wiernej oryginałowi).

Kozienice były miejscowością przy szlaku łączącym Litwę z Krakowem. Tu zatrzymywał się już Władysław Jagiełło podczas podróży. Stąd też królowie udawali się na polowania w Puszczy Kozienickiej. Z tej też przyczyny powstał tu w tamtych czasach dworek myśliwski. Przydał się on szczególnie w 1467 roku, gdy podczas podróży żona Kazimierza Jagiellończyka powiła tu syna - późniejszego króla Zygmunta I Starego. Dla upamiętnienia tego wydarzenia postawiono w Kozienicach pomnik. Prawdopodobnie jest to najstarszy w Polsce pomnik nienagrobny (wolnostojący).

Kwatera niegdyś wydzielona, z drewnianymi krzyżami na mogiłach ziemnych. Obecnie na jej terenie znajdują się też pochówki cywilne oraz jeden wojskowy z II wojny światowej. Mogiły zostały w latach pięćdziesiątych obetonowane, umieszczono wtedy też na nich betonowe krzyże.

Za pierwszym razem w sierpniu 2009 roku trafiłem tu przez przypadek. Szukałem cmentarza w lesie Borek i pojechałem wzdłuż brzegu lasu licząc na jakieś znaki, który by mnie do niego doprowadziły. Znaków nie znalazłem, zamiast tego znalazłem cmentarz o którego istnieniu nie wiedziałem. Podczas drugiej wizyty, do której doszło w sierpniu 2010 roku miałem przyjemność porozmawiać z mieszkanką jednego z pobliskich domów. Od niej dowiedziałem się, że cmentarz został odnowiony w 2008 po wielu interwencjach okolicznych mieszkańców. Bynajmniej nie chodziło o upamiętnienie pochowanych tu żołnierzy. Problemem były ogromne ilości ludzkich kości wystających z ziemi w krzakach i w ich pobliżu. Były to szczątki żołnierzy niemieckich poległych podczas II wojny światowej. W czasie prac renowacyjnych dokonano ich ekshumacji i przeniesiono na teren cmentarza w Polesiu, niedaleko Puław.

Przyjechałem tu od strony Czemiernik. Po minięciu cmentarzy katolickiego i żydowskiego wyjechałem na wprost pałacu i już czułem, że warto było się tu pojawić.

Na cmentarzu spoczywają żołnierze polegli latem 1915 roku. Wg starych map dotarcie do niego jest proste. Należy wjechać pomiędzy zabudowania po wschodniej stronie drogi Dęblin - Warszawa, a za nimi na skraju lasu powinien być widoczny cmentarz. Stare mapy nie przewidziały zniszczeń powstałych później. Dziś po wschodniej stronie szosy nie ma w Tarnowie zabudowań. Jedynie kapliczka na skraju wsi. Mimo połowy listopada jeszcze handlowano przy drodze grzybami więc zapytałem o szczegóły. Pytanie o cmentarz z I wojny światowej było błędem. O czymś takim rozmówca nie słyszał. Dopiero po dłuższej chwili wspomniał o pojedynczym grobie w lesie. Pamiętał nawet nazwisko pochowanego - Ludwik Tondera. Narysował mi też na ziemi to co jego zdaniem tylko przypomina krzyż na nagrobku. Jeszcze dodał, że dzieci tak czasami chodzą sprzątać i zapalić znicz.

Ten jeden grób jest jedynym widocznym dziś elementem dużego cmentarza istniejącego w okresie międzywojennym. Przynajmniej na mapach cmentarz zajmował obszar większy od przeciętnego cmentarza z tego okresu w tej okolicy. Znajduje się na piaszczystym wzniesieniu. Teren jest bardzo nierówny i jest to zapewne i działań wojennych i może jakichś późniejszych robót ziemnych. Od szosy do cmentarz jest ok. 100 m i nie ma żadnej widocznej ścieżki która by tam prowadziła. Jedynym znakiem orientacyjnym pozostaje przydrożna kapliczka stojąca mniej więcej na wysokości leśnego grobu.

Czy na tym zdjęciu już widać grób?

Wychodząc z prostego założenia - jak miejscowość była miastem lub miasteczkiem to mieszkali w niej Żydzi - wpadłem na pomysł by sprawdzić na starych mapach czy w Maciejowicach jest cmentarz żydowski. I na mapach rzeczywiście jest.