Złe miejsca dla ślimaków

Cmentarz wojenny w Borowie koło Chodla znajduje się (jak większość cmentarzy w okolicy) na skraju lasu. Odnowiony w roku 2007 przy udziale Austriackiego Czarnego Krzyża. Inicjatywa tej renowacji wyszła z działającego przy Towarzystwie Współpracy Europejskiej Komitetu Opieki nad Grobami. Rzecz jasna nie obeszło się bez udziału Gminy Chodel, która sprawuje ustawowy dozór nad stanem grobów i cmentarzy wojennych. W pierwszym etapie prac podjętych w projekcie Odnowy cmentarzy z I wojny światowej przeprowadzono prace renowacyjne na cmentarzach w Fajsławicach Dziecininie, Łopienniku Nadrzecznym i Darownym. W etapie drugim do prac włączyły się organizacje: Fundacja Nowy Staw w Lublinie i Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge z Kassel. Grupy młodzieży z Polski, Niemiec i Austrii przeprowadziły prace porządkowe na cmentarzach w Borowie, Nasutowie i Wronowie. Uroczyste otwarcie cmentarza w Borowie nastąpiło 6 września 2008 roku. Ja przybyłem na teren cmentarza w Borowie w czerwcu 2010.

Cmentarz znajduje się na tyłach cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy w Dratowie. Cerkiew podczas walk 1915 roku służyła jako szpital polowy. Walki w tym rejonie trwały w dniach 7-20 VIII 1915 roku.

Ten cmentarz wydaje się być tajemniczy. Wcale nie jest w Siennie tylko w Starej Wsi, która z Siennem się styka. Nie wiadomo kiedy powstał. Żydowski Instytut Historyczny na swoich stronach podaje jako czas powstania XVIII wiek.

Na cmentarzu parafialnym w Zwoleniu znajdują się kwatery poległych w obu wojnach światowych. Polegli w II wojnie światowej to polscy żołnierze września 1939 roku.

Leżąca w gminie Serniki, niedaleko Lubartowa wieś Nowa Wola w okresie I wojny światowej nosiła nazwę Ruska Wola. Żołnierzy poległych w walkach w 1915 roku chowano tu na 3 cmentarzach. W okresie międzywojennym liczbę cmentarzy zmniejszono do dwóch. Ekshumowane ciała przeniesiono ze wsi na cmentarz znajdujący się na skraju lasu. We wsi pozostał zaś cmentarz z pomnikiem wystawionym przez rodziców jednego z pochowanych tu żołnierzy niemieckich.

Z posiadanych przeze mnie informacji cmentarz miał znajdować się na północ od wsi na skraju lasu. Tego samego lasu co i cmentarz w Nowej Woli. Jedynym miejscem w którym znalazłem informacje jest wykaz cmentarzy Oddziału Wojskowego PTTK w Chełmie. Po przeszukaniu całego odcinka lasu do następnej wsi (Brzostówki) mogę tylko wytypować miejsce nie będąc wcale pewien na 100% lokalizacji. Istnieje też taka możliwość, że cmentarz w Nowej Wsi z wykazu jest zlikwidowanym w 1934 r. cmentarzem w Brzostówce. Trzymając się jednak wykazu odnalazłem na wysokości Nowej Wsi, na skraju lasu pojedynczą, nieopisaną mogiłę. Być może sytuacja jest podobna do znanej mi z Pożoga (koło Końskowoli), gdzie ślad mogiły się zatarł ale ktoś postawił krzyż w miejscu dawnej mogiły i zapala znicze.

Mogiła wg PTTK-owskiego spisu cmentarzy I wojny światowej (podającego błędnie nazwę miejscowości jako Kazanów ale we właściwej gminie - Ostrów Lubelski) znajduje się w środku wsi obok młyna. Faktycznie w środku wsi obok młyna znajduje się kopiec. Na jego szczycie znajduje się krzyż kamienny ufundowany przez Józefa Gajowiaka prawdopodobnie w 1939 roku (ostatniej cyfry nie jestem pewien). Nie ma tam ani słowa, które odnosiłoby się do ofiar wojny, poległych, żołnierzy. W pobliżu też nie ma żadnej tablicy informacyjnej. Ale może była?

Cmentarz założono dużo wcześniej jako cmentarz epidemiczny. W 1915 wykorzystano go do chowania tu poległych w Wielkiej Wojnie. Nieco później przeniesiono tu porozrzucane po okolicy mniejsze pochówki. W ten sposób liczba pochowanych w Tyśmienicy żołnierzy osiągnęła 1000. Cmentarz znajduje się przy drodze Ostrów Lubelski - Parczew. Brak listy pochowanych ale miejsce to jest tak jak cmentarze w Nowej Woli na liście obiektów zabytkowych.

W 1914 roku obok bitwy galicyjskiej prowadzono działania zmierzające do zniszczenie Twierdzy w Dęblinie. Zadaniem Twierdzy było zabezpieczenie drogi odwrotu dla oddziałów znajdujących się na drugim brzegu Wisły. Stamtąd też przyszedł najsilniejszy atak. Cesarsko-królewska armia nie doszła do Twierdzy. W wielu bitwach została zatrzymana i odrzucona. Rok później już nie stawiano tu tak wielkiego oporu. W drugim ataku brały udział znacznie silniejsze wojska niemiecki i austro-węgierskie. Ale z tego pierwszego starcia coś zostało. Groby. O których czasami się zapomina.

Na liście cmentarzy na których chowano żołnierzy poległych w 1914 roku znajdują się obok Wysokiego Koła i Góry Puławskiej (z najbliższych okolic Puław) także Sosnów (jeszcze nie odnalazłem tego cmentarza) i Janowiec. Ten ostatni cmentarz od dłuższego czasu był dla mnie zagadką. Niby był ale też tak jakby go nie było. W okolicy nie odnalazłem żadnych śladów. Dopiero przypadkiem wpadłem na artykuł Andrzeja Szymanka z 1998 roku z Notatnika Janowieckiego wydawanego przez Towarzystwo Przyjaciół Janowca nad Wisłą. Artykuł ten pod tytułem Cmentarz parafialny w Janowcu nad Wisłą (Rys historyczny) zamieszczono też na stronach Biblioteki Wirtualnej Ośrodka "Brama Grodzka - Teatr NN". Dla mnie najważniejsza była w nim informacja z Kroniki parafii Janowiec nad Wisłą opracowanej przez ks. Stanisława Dudzińskiego.
19 kwietnia 53 r. przystąpiłem do uporządkowania i ogrodzenia cmentarza grzebalnego parafii.(...) poszerzyliśmy cmentarz, włączając cmentarz wojskowy z roku 1914 i przedłużając go do bramki cmentarnej.
Wiadomość jak dla mnie elektryzująca. Cmentarz wojenny w 1953 roku stał się kwaterą na cmentarzu parafialnym. Nie szukałem, tylko błądziłem po okolicach Janowca. Zaraz złapałem aparat i pojechałem na miejsce...

A na miejscu nic nie znalazłem, co by pozwoliło jednoznacznie wskazać miejsce pochówku poległych żołnierzy obu walczących tu armii. W starciu być może i używany był bunkier, którego resztki znajdują się na wzgórzu z widokiem na zamek i rynek (dziś krzaki zasłaniają widok). Ale o grobach żołnierzy nic nie było wiadomo. Mieszkańcy Janowca pytani przeze mnie na cmentarzu nic na ten temat nie wiedzieli. Szczęśliwie trafiła się pani, która wiedziała, kto będzie wiedział i poprowadziła mnie do celu. Co prawda nie zastaliśmy w domu byłej pani dyrektor szkoły w Janowcu, która miała mieć potrzebną wiedzę ale jej mąż pamiętał i położenie kwatery jak i jej dawny wygląd. Składała się ona w kilku pochówków grupowych i kilku pojedynczych. Na mogiłach stały drewniane krzyże prawosławne i "zwykłe" zachodnie. Kwatera znajdowała się na tyłach magazynu dziś przylegającego do muru cmentarnego. Ale nie sięgała drogi biegnącej do Przyłęka. Dziś po tym wszystkim nie ma ani śladu. Teren zajęły pochówki cywilne.

Może chociaż w ten sposób pamięć o poległych żołnierzach się zachowa?

Cmentarz znajduje się w pobliżu drogi Chodel - Urzędów. Jesienią 2009 roku został uporządkowany. W okolicy prowadzono walki pod koniec sierpnia i na początku września 1914 roku oraz w lipcu 1915 roku. Informacje na temat poległych tu spoczywających znalazły się na tablicy umieszczonej na szczycie kopca.