Złe miejsca dla ślimaków

Żydzi w Tyszowcach mieszkali prawdopodobnie już wieku XV. Pierwsze wzmianki w dokumentach o ich obecności pochodzą z wieku XVI. W przywilejach dla mieszczan nadanych miastu przez króla można przeczytać:

pragnąc aby miasto przez większą liczbę mieszkańców, codzień do lepszego przychodziło stanu, pozwalamy żydom tak wewnątrz, jak i zewnątrz miasta posiadać domy, ogrody i grunta; wszelkie towary kupować i sprzedawać na miarę i wagę; piwo, miód i gorzałkę wyrabiać i takowe sprzedawać; trudnić się rzezią i sprzedażą mięsa, a nadto: wspólnych z mieszczanami używać swobód, pod warunkiem zarównych z nimi ponoszenia ciężarów; zakazujemy wszakże: aby do sprawowania urzędów miejskich, nigdy przypuszczani nie byli. Ażeby zaś żydzi w handlu nie doznawali przeszkody, utrzymujemy wedle dawnego przywileju targi we wtorek; które gdyby kiedykolwiek na inny dzień zostały zamienione, nigdy na sobotę nie mają być przeniesione.

Lustracja starostwa bełskiego z 1571 r. zawiera następujące informacje o Tyszowcach:

łanów miejskich 39, z każdego płacą po gr. 16, ale że na mocy przywileju erekcyjnego, obowiązani są do opłaty 12 gr. pras., uczyniłoby to na teraźniejszą monetę 18 gr. Domów jest 218, z każdego po 16 gr., szlacheckich 4; popów 3, piekarzów 27, rzeźników 2, szewców 5, na mocy zaś przywileju Zyg. Aug. nie może ich być więcej nad 16. "Zidow w Thyszowczach iesth na then czasz 31, bo ych powietrzem anno 1570 nyemalo wymarlo, ktorzi z rzemiosla iatecznego, bo rzesz byą, dayą loyu szurowego kazdi po 1 1/2 kamienya. Zidowye daią szoszu, co zwą na czapke krolowy florenos 4".

Stary cmentarz żydowski założono prawdopodobnie w wieku XVI. Użytkowany był do przełomu wieków XIX i XX gdy założono nowy cmentarz. Na terenie zdewastowanego podczas II wojny światowej starego cmentarza znajduje się obecnie przedszkole.

Pałac powstał prawdopodobnie pod koniec pierwszej połowy XIX wieku. Należał - tak jak i wieś - do Adama Szydłowskiego. Był to dwór jednokondygnacyjny. Jego rozbudowę przeprowadzono pod koniec wieku XIX lub na początku wieku XX. Właścicielem pałacu był w tym czasie Antoni Szydłowski (syn Adama) który stworzył też w Werbkowicach jedną z pierwszych i największych owczarni w Królestwie Polskim. Po rozbudowie pałac posiadał już w częściach bocznych po dwie kondygnacje. Wybudowano też skrzydło parterowe od strony elewacji wschodniej. Obecnie w pałacu ma swoją siedzibę Zakład Doświadczalny Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach.

Cmentarz prawdopodobnie założono na początku XIX wieku. Znajduje się ok. 100 m od ulicy Grabowieckiej, za zabudowaniami. Zdewastowany podczas II wojny światowej. Wg informacji zamieszczonych na stronach Wirtualnego Sztetlu zachowały się fragmenty trzech nagrobków. Odnalazłem tylko jeden z nich. Cmentarz częściowo jest ogrodzony. Brakuje ogrodzenia od strony pól uprawnych. Nie ma też żadnych tablic informacyjnych.

Cmentarz w pobliżu Urszulina na lubelskim Polesiu. Wiadomo o nim, że powstał po 1828 roku - zaraz po przybyciu kolonistów (z okolic Łodzi i z samych Niemiec). Przybysze zajęli tereny wcześniej wykarczowane przez węglarzy i smolarzy. Pozostali w tym miejscu do II wojny światowej. Osada nigdy nie była czysto niemiecka ale do 1940 roku Niemcy stanowili większość mieszkańców. Posiadali swój własny kantorat. Podobnie jak w Michelsdorfie w 1915 roku mieszkańców wsi wysiedlono na wschód, powracali po wybuchu rewolucji bolszewickiej do swoich gospodarstw.

Cmentarz jeszcze podczas II wojny światowej był zadbany. W jednym z grobowców nawet partyzanci przechowywali broń. W 1953 roku mieszkańcy wsi zabrali metalowe ogrodzenie jednego z grobów by wykorzystać je do ogrodzenia nowej kapliczki przy której odprawiano msze święte. Cmentarz był porządkowany w latach sześćdziesiątych i w roku 2011. Dziś znów zarasta. Dojście do cmentarza prowadzi przez podwórko jednego z gospodarstw lub tuż obok niego (pies pojawił się dopiero gdy wracałem ale brak płotów nie pozwolił mi określić czy jestem na czyimś prywatnej drodze czy drodze ogólnodostępnej).

Strzelce w gminie Białopole. Na skraju parku dworskiego w maju 1942 roku Niemcy rozstrzelali i pochowali 14 osób pochodzenia żydowskiego. Pomnik w tym miejscu stanął w 2009 roku za sprawą Fundacji "Pamięć, która trwa". Dojście do pomnika nie jest oznakowane. Skorzystałem z pomocy mieszkańców pobliskich domów, bez których mogiły bym nie odnalazł.

W okolicach Woli Okrzejskiej (osady w której urodził się Henryk Sienkiewicz) podczas powstania styczniowego doszło do trzech bitew. Mogiła w lesie kryje ciała powstańców poległych w pierwszej z nich, z 26 lutego 1963 roku. Formujący się dopiero oddział powstańczy pod dowództwem Rudolfa Różańskiego, którego liczebność ocenia się na 300-400 powstańców został zaatakowany przez liczniejszą kolumnę wojsk carskich (ok. 500 żołnierzy, w tym 50 kozaków). Większość powstańców wycofała się walcząc do lasu. Część, wraz ze szkolącym powstańców instruktorem i zarazem dowódcą piechoty Antonim Trzaskowskim (były oficer armii austriackiej) została w walce odcięta od sił głównych. Poległo 16 powstańców, 6 odniosło rany.

Mogiła znajduje się w lesie. Informacje o niej można znaleźć na tablicy w pobliżu dworu Sienkiewiczów. Tam też jest pierwszy znak wskazujący lokalizację mogiły. Ponieważ droga nie jest prosta w lesie umieszczono kolejne 3 znaki. Zabrakło tylko znaku przy samej mogile, która nie znajduje się na skraju drogi tylko ok. 20 metrów od niej, wśród drzew.

Pierwszy raz o tym cmentarzu usłyszałem przejeżdżając przez Urszulin do Wereszczyna. Zatrzymałem się na chwilę by trochę się napić, obejrzeć mapy. I jak często zdarza mi się w takich sytuacjach pojawił się ktoś zainteresowany tym skąd i dokąd jadę. Wspomniał o starym cmentarzu w Urszulinie. Wskazał na północ i mówił, że cmentarz jest za domem, którego właściciel niedawno zmarł. Informacje może niezbyt dokładne ale wtedy pojechałem we wskazanym kierunku. Znalazłem gospodarstwo wyglądające na opuszczone i otoczone przez wiele kwitnących bzów. W pobliżu był też las i dróżka wchodząca pomiędzy bzy i las. W dróżkę nie wjechałem, a powinienem był to zrobić. Pojechałem za to w stronę Michałowa po nowiutkim, równym asfalcie przy nowiutkich latarniach które same mają sobie robić prąd. Fajnie się jechało ale nic to nie dało. Cmentarza nie było widać. Zapytałem więc przejeżdżającą na rowerze mieszkankę Michałowa. O cmentarzu nie słyszała. Widziała jakieś stare kamienne płyty obok przystanku autobusowego przy drodze do Włodawy. I tyle. Kolejne odwiedziny w Urszulinie odłożyłem więc na "kiedy indziej" tzn. jak już będę wiedział więcej na temat lokalizacji cmentarza.

Mapy wskazały miejsce za bzami przy lesie. I cmentarz najwyraźniej należał nie do Urszulina tylko Michałowa, a może raczej Michelsdorfu - bo tak na mapach WIG wieś się nazywała. Zły byłem na siebie, że tam nie zajrzałem. A jak zobaczyłem podczas następnej wizyty wystarczyło przejechać kilka metrów by zobaczyć krzyże.

Kwatera wojenna w Końskich znajduje się na cmentarzu parafialnym przy ulicy Browarnej. Jest to dzielnica Browary wcześniej nazywana Kościeliska. Właśnie pod tą ostatnią nazwą kwatera wymieniona jest w spisie z 1938 r. Arkusz z powiatem koneckim:



Na stronach fotopolska.eu znajdują się zdjęcia archiwalne cmentarza z roku 1968 i z 1998 roku. Wg informacji zamieszczonych na tabliczkach informacyjnych spoczywa tu 236 żołnierzy co zgadza się z informacjami zamieszczonymi w spisie z 1938 r.

Poszukujący informacji o dacie powstania kościoła poprzestają ostatecznie na stwierdzeniu, że nie wiadomo kiedy powstał. Zachowane przekazy ustne wskazują na koniec XVI lub początek wieku XVII. Wtedy to miała powstać na cmentarzu epidemicznym kaplica jako wotum dziękczynne za ustanie zarazy. Kaplica to modrzewiowa, ośmiokątna nawa. Rozbudowana została w 1962 roku, a od 1957 roku jest kościołem parafialnym.

Drewniany dwór w Łubkach (gmina Wojciechów, powiat lubelski) powstał w połowie wieku XIX. Majątek w Łubkach należał w tym czasie do rodziny Dąbrowskich. Ostatnim właścicielem przed nacjonalizacją był Przygodziński. Budynek znajduje się w sąsiedztwie kościoła parafialnego, ponad drogą łączącą Niezabitów z Bełżycami. Front dworu zajmowanego dziś przez szkołę podstawową jest otynkowany. Dwór wraz z parkiem wpisany jest do rejestru zabytków.