Autorzy książki Eksperymenty w myśleniu o Holocauście. Auschwitz, nowoczesność i filozofia przytoczyli twierdzenie francuskiego filozofa Philippe’a Lacoue-Labarthe’a, że Auschwitz jest cezurą wyznaczającą nową epokę w dziejach Zachodu. Chodzi o to, o czym już dawno śpiewał Dezerter. Zamieszczam tu wersję Masala Soundsysytem zamieszczoną w dwupłytowym wydawnictwie Nie ma zagrożenia jest Dezerter.

Autorzy tej książki (Alan Milchman i Alan Resenberg) zacytowali też Richarda L. Rubensteina, który w swojej wydanej w 1987 roku pracy napisał:

Z upływem czasu coraz bardziej jasne staje się to, że dotychczas niedająca się przełamać moralna i polityczna bariera w historii cywilizacji zachodniej została z powodzeniem pokonana przez nazistów w czasie II wojny światowej i że od tej pory systematyczna, biurokratycznie administrowana zagłada milionów obywateli lub poddanych będzie możliwa i pozostanie pokusą dla rządów. […] Auschwitz rozszerzyło nasze wyobrażenie o możliwości używania przemocy przez państwo.

Nie bez powodu wciąż przewija się określenia "Zachodu". W ten sposób przechodzi się obok tragedii Ormian i obok gułagów. Pomija się też czystki etniczne na ziemiach ukraińskich podczas II wojny światowej. Różnica jest istotna. Auschwitz "uprzemysłowiło" zabijanie. Dla Eichmanna Zagłada była jedynie problemem logistyczny. Miał zapewnić sprawne dostawy "surowca" dla fabryk śmierci. Z jego słów wynikało, że nie interesowało go co i po co pociągi przewoziły. Otrzymywał zapotrzebowanie na dostawę i ją realizował. To dlatego obserwująca jego proces Hannah Arendt pisała o banalności zła. Nie ma bowiem w słowach Eichmanna nienawiści rasowej, masowych mordów, cierpienia, odrazy. Jest tylko realizacja zadań. Biurko jest areną walki o życie, która dla urzędnika była czymś zupełnie obcym, nieznanym.

Obaj Alanowie eksperymentują z myślą Martina Heideggera, który pisał, że przeszłość, teraźniejszość i przyszłość stanowią kontinuum. Dziwnie brzmi tu głos Ernesta Noltego, który twierdzi, że jest uczniem Heideggera i twierdzi, że przeszłość należy zostawić historykom, bez wiązania jej z teraźniejszością Niemiec i Niemców. Ale Nolte to pisał już po Szoah.

Elie Wiesel w 1970 roku napisał:

Nikt się niczego nie nauczył, Auschwitz nie posłużyło za ostrzeżenie. Szczegóły możecie znaleźć w swych gazetach codziennych.

Ludobójstwo jest bowiem już stałym elementem życia i polityki. Życie przestało być świętością. I słowa Michela Foucaulte’a o niemożności stosowania przez współczesne państwo kary śmierci gdy to samo państwo postrzega siebie jako opiekuna życia nie traci na wartości tylko wtedy gdy ludobójstwo potraktuje się jako odrzucenie przez to państwo całych społeczności jako zbędnych, wrogich, uciążliwych. III Rzesza tak odrzuciła Żydów. To samo spotykało mieszkańców Kambodży, Bośni czy Rwandy. W tym ostatnim przypadku ciekawie wyglądają oficjalne relacje. W kraju podczas ludobójstwa znajdowały się siły ONZ. Ich mandat nie pozwalał na interwencję zbrojną. Masakry organizowane były przez rządzących. Do tego celu wykorzystywano armię i środki masowego przekazu. Nieprawdą jest obraz przedstawiający dzikusów latających bez celu z maczetami. Działania uczestników masakry były sterowane odgórnie. Interwencja Francji nie powstrzymała masakry ludu Tutsi. Francja powstrzymała Hutu przed zemstą. Misja cywilizacyjna i kulturalna Zachodu jest tylko mitem. Świat już nie jest dziki. Oswoił się. Także z doświadczeniem Holocaustu.

W 2008 roku ukazała się książka Grzegorza Kołacza zatytułowana Czasami trudno się bronić. Uwarunkowania postaw Żydów podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce. Autor stara się odpowiedzieć na pytanie: dlaczego Żydzi się nie bronili? Ale już na wstępie warto zaznaczyć, że pytanie to mija się z prawdą. Bronili się. W obozach i gettach były powstania zbrojne czy bunty. Choćby w Poniatowej. Ale być może w wyniku barier i działań socjotechnicznych ta wiedza stała się znana tylko historykom? Obraz powszechnie znany to uległość całej masy represjonowanych. To stereotyp. Grzegorz Kołacz opisał jakimi metodami posługiwali się okupanci by postawić bariery pomiędzy Żydami i resztą społeczeństwa. Byli skuteczni. Odnieśli sukces. Po dziś dzień mogliby świętować swoje zwycięstwo. Ale faktem jest, że Żydzi rzadko bardzo mogli liczyć na pomoc chrześcijan. Efekt taki uzyskano między innymi poprzez selektywne stosowanie represji. Zawsze wprowadzano podział na Żydów i nieŻydów. Cierpiący widzieli, że ci drudzy mają lepiej. A że cierpieli na przemian raz jedni raz drudzy już umykało obserwatorom choćby dlatego, że stawiano zasłaniające to mury.

Opracowanie Grzegorza Kołacza pokazuje pewien wycinek Zagłady. Ważny. Ale nie jest to całość. Inni autorzy wspominają też o religijnym uwarunkowaniu religijnej części społeczności żydowskiej. Cierpienie przybliżało nadejście Mesjasza. Do tego dochodził brak wiary w coś tak absurdalnego jak Zagłada. Absurdalnego z czysto ekonomicznego punktu widzenia. Sami okupanci zdawali się wątpić początkowo w celowość eksterminacji – też z tego powodu. Odkryli bowiem, że na ziemiach zajętych we wrześniu 1939 roku rzemiosło i handel w większości są domeną mniejszości żydowskiej. Bywało, że Polacy sami zapewniali Niemców, że sobie poradzą bez rzemieślników żydowskich. Tym samym pozwalali na eksterminację i w niej uczestniczyli. A maszyna do zabijania pracowała pełną parą. Także za sprawą sprawnej administracji przygotowującej transporty ludzi i niezbędnych gazów produkowanych przez poprzednika Basf’u.

Państwo zawsze może sprawić, że zbrodnia będzie zgodna z prawem. Przynajmniej od II wojny światowej.

Alina Cała w książce Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej nakreśliła nie tylko obraz Żyda ale też podała cechy obcego w kulturze ludowej. Tajemniczość. Kontakty obcych z diabłem. Zakazy łączenia się obcymi. To pewne wyróżniki. Jednocześnie spotkanie z obcym mogło przynosić szczęście. Żydzi jako znani obcy nie byli powszechnie znienawidzeni. Nawet osoby posługujące się stereotypami antysemickimi w charakteryzowaniu Żyda potrafią zupełnie inaczej (niestereotypowo) opisać swoich sąsiadów – Żydów. Zwracano uwagę nie tylko na wygląd. Cechą dostrzeganą była religijność. Zdarzało się, że Żydzi znający zwyczaje chrześcijan napominali ich gdy ci postępowali wbrew zwyczajom religijnym. Znano powszechnie gorliwość wiary Żydów. Rzadziej wspominano o zeświecczonych członkach tej społeczności. Nie wyróżniali się. Ochrzczeni tracili często swą obcość. Tak jakby wyznawana religia stanowiła czynnik determinujący przynależność do społeczności. I tak było i jest. Przeraża jednak obojętność chrześcijan w obliczu koszmaru przyniesionego przez okupantów podczas II wojny światowej. Mit bogactwa Żydów często określał postępowanie wobec prześladowanych. Powszechna była wiedza o zagrożeniach związanych z przechowywaniem Żydów. Człowieczeństwo nie zawsze było udziałem obcych. Dlatego może nie zawsze przykazania religijne mogły być motywem udzielania pomocy prześladowanym.

Sądziłem podczas lektury, że przejawy obojętności i interesowności są dnem piekła antysemityzmu ludowego. Ale przecież przenikał się on u wielu osób z antysemityzmem nowoczesnym. Ten powstał w świecie kultury nazywanej wyższą. I ten antysemityzm pokazała Maria Janion w Bohater, spisek, śmierć. Wykłady żydowskie. To jest drugie dno tego piekła. Może nie ostatnie? Z tej mieszaniny ludowo intelektualnej wykluły się stwierdzenia zebrane razem przez Jacka Dukaja w opowiadaniu Przyjaciel prawdy. Dialog idei:

Żydzi są przebiegli. Żydzi są bogaci. Żydzi są chciwi. Żydzi są inteligentni. Żydzi są najlepszymi lekarzami, prawnikami, bankierami, Żydzi są najlepsi. Żydzi są najgorsi, tchórze i kłamcy, i niszczyciele. Żydzi są najbardziej twórczy, w nauce i sztuce. Żydzi nie potrafią walczyć. Żydzi od pół wieku gromią Arabów. Żydzi zamordowali Chrystusa. Chrystus był Żydem. Żydzi nienawidzą Polaków. Polacy nienawidzą Żydów. Żydzi rządzą światem.

Zabrakło ludowego: Żydzi są leniwi. Żydzi są pracowici.

Tak przy okazji to w piątek 17 lutego ukazała się w prasie informacja, że w Poznaniu zawiśnie tablica informująca wiernych, że Żydzi nie wytoczyli krwi z hostii. Tablica jest przedmiotem sporów ponieważ ludzie wierzą, że było inaczej. Mity polegają na wierze. Wiara nie potrzebuje logiki ale chętnie z niej korzysta gdy nie znajduje w niej zaprzeczenia dogmatów. Same mity zaś mają tą zaletę, że mogą sobie swobodnie zaprzeczać bez obawy o to że się nawzajem poobalają. To przecież kwestia wiary. I w takich wypadkach nie używa ona logiki.

Maria Janion rozpoczyna od postaci Berka Joselewicza i jego pułku konnego. W okresie międzywojennym podważano istnienie tego pułku. Jednym z twierdzeń (logicznych oczywiście) było to, że nie można tak szybko nauczyć ludzi jazdy konnej. Berek Joselewicz jednak z tym chyba nie miał kłopotów skoro w młodości trudnił się między innymi ujeżdżaniem koni u handlującego końmi członka rodziny. Tchórzliwym Żydom zapomniano, że zabraniano im nosić broni. To zabranianie nie było chyba prewencyjne. I nie chodzi tylko o tradycję Machabeuszy. Żydzi bronili się w średniowiecznych miastach niemieckich. Bronili siebie i innych w kresowych stanicach i miasteczkach – tam to nawet było ich obowiązkiem. Rzeź Pragi w której wyginęli niemal wszyscy żołnierze pułku Berka stała się na długie lata symbolem dla Polaków. Z 7 tysięcy mieszkańców podobno 5 tysięcy było Żydami. Tak krew mogła połączyć. Zamiast tego przezornie przemilczano ofiary żydowskie. Bo antysemityzm był zbyt powszechny. Odczuwał go Berek w wojsku. Odczuwały go następne pokolenia. I to może jeszcze bardziej. W 1830 roku uchwalono pobranie podatku od Żydów na potrzeby walk w zamian odmawiając im przyjęcia do wojska. Pieniądze były ważniejsze. Weterani służący wcześniej pod rozkazami Berka byli odsyłani do domów. Nie byli potrzebni. Bo Żydzi są tchórzliwi. Są o tym przecież nawet piosenki ludowe. A czym jest wobec tego bohaterstwo? Czy to tylko walka i śmierć na polu bitwy? Maria Janion cytując Marka Edelmana twierdzi, że bohater nie jest tylko wojownikiem. Ale romantyzm mamy we krwi. Bohater romantyczny to wojownik.

Trudno mówić o tym, że ktoś dzierżył palmę pierwszeństwa w szerzeniu swoich fobii i nienawiści. Oskarżenia rzucano przeciwko Żydom i podczas Rewolucji Francuskiej (masoni mieli wywołać rewolucję, a sama masoneria miała być tworem żydowskim lub być przez Żydów opanowana) i podczas obrad polskiego Sejmu Wielkiego. Maria Janion nie wspomina o wcześniejszych żądaniach szlachty, tych z XVIII wieku. Domagano się wtedy uchwalenia zakazu osiedlania się Żydów na Mazowszu. Argument wciąż był ten sam. Obawiano się, że społeczność żydowska stanie się na Mazowszu większością. Bez wątpienia echo tych głosów pojawia się w pismach Staszica i twórczości Norblina. Bo były to argumenty mieszczan dążących do emancypacji. Zyskując prawa dla siebie mieszczanie nie zgadzali się na równouprawnienie Żydów. Bo w wyznawcach judaizmu dostrzegali dla siebie największe zagrożenie. W końcu to miasta były główną areną walki ekonomicznej mieszczan i Żydów. Obie te grupy stanowiły w Rzeczypospolitej osobne stany (choć Żydzi raczej nieformalnie, gdyż nie mieścili się w średniowiecznym systemie stanowym).

W XIX wieku szlachta jednak miała jeszcze uprzywilejowaną pozycję. Pracujący szlachcic jeszcze po 1830 roku był kimś zdeklasowanym. Emancypacja mieszczan trwała niemal pełny wiek XIX. Przez oświecenie, romantyzm po pozytywizm. Czy tu należy szukać korzeni antysemityzmu wyartykułowanego przez Dmowskiego? Wincenty Krasiński? Opublikował antysemicką broszurę. Zatrudniał jako nauczyciela dla swojego syna znanego antysemitę podającego się za znawcę Talmudu włoskiego pochodzenia księdza Alojzego Ludwika Chariniego. Charini także publikował dzieła antysemickie. Jego wychowanek i syn generała Wincentego rozszerzył antysemickie fobie poza dotychczasowy zakres obejmujący wiernych judaizmowi. Za groźniejszych Żydów, bo ukrytych uznał przechrztów. A oddziaływanie jego największego dzieła – Nie-Boskiej komedii trwa do dziś. Stereotyp zyskał pierwiastek żeński. Choć dość dziwny. W ujęciu Krasińskiego oznacza to rozwiązłość seksualną. Czyżby jakieś skrzywienie wychowanka księdza? Ale też się przyjęło. I podstępność. Bo zdaniem Krasińskiego chrzest w przypadku Żyda jest tylko maskaradą. Żyd Żydem jest zawsze. Podobno Krasiński miał nieszczęście spotkać parokrotnie Krysińskiego – bogatego neofitę pochodzenia żydowskiego. Zawsze pisało o nim z odrazą. I chyba zazdrościł.

Zupełnie inaczej do wyznawców judaizmu podszedł Adam Mickiewicz. Nie mógł być jednak autorytetem dla Krasińskiego. Miał żonę z rodu frankistów. A to oznaczało, że w oczach Krasińskiego Mickiewicz był już skreślony bo wpadł w sidła przechrztów. Nie wiadomo czy Krasiński znał później upubliczniane podejrzenia co do frankistowskich korzeni matki Adama Mickiewicza. Zresztą potomkowie wyznawców Franka najczęściej starali się ukrywać swoje pochodzenie. To też rodziło podejrzenia u miłośników teorii spiskowych. Tak jak wszystko co ukryte choćby za kurtyną obcego im sacrum. Mickiewiczowi wyretuszował biografię syn. Filosemityzm został wyparty by stworzyć postać patrioty który jak nakazała tradycja romantyczna musiał być katolikiem – taka pochodna kontrreformacji, która w XVIII wieku z protestantów czyniła większych diabłów niż z wyznawców judaizmu. Krasiński bał się wallenrodyzmu przechrztów. Mickiewicz wierząc w posłannictwo Towiańskiego chciał stworzyć nową religię z chrześcijaństwa i judaizmu.

Tu wtrącę że wspaniałą książką o środowisku towiańczyków jest powieść György Spiró Mesjasze. Jej głównym bohaterem jest pochodzący z Wilna Gerszon Ram.

Pod koniec życia Mickiewicz udał się do Turcji by stworzyć żydowski legion. Utarło się że był to legion polski. Oddział składający się z Żydów faktycznie wchodził w skład jednostki dowodzonej przez Sadyka Paszę (Czajkowskiego – przyjął islam podobnie jak Józef Bem by kontynuować karierę wojskową dostępną w Turcji tylko dla muzułmanów). Większość ochotników tworzących oddział żydowski służyła wcześniej w armii carskiej. Byli to jeńcy, którzy otrzymali wolność w zamian za służbę w armii tureckiej. Ale byli też ochotnicy z Bałkanów. Wśród nich też marzyciele. Marzyło im się państwo żydowskie. Wśród nich ojciec Teodora Herzla. To taki kawałek historii niezrealizowanej. Niedokonanej i zapominanej. Wrócę jednak do początku książki Marii Janion. Już w czasach Tadeusza Kościuszki ścierały się dwie wizje patriotyzmu i pojęcia obywatelstwa. Jedna – ta Kościuszki – była klonem systemu amerykańskiego. Obywatelstwo nie było wiązane z religią. Państwo było wieloetniczne, a naród nie był pojęciem etnicznym. Inaczej widziała to większość ówczesnych. Przebąkiwano i chłopstwie jako części narodu polskiego. Ale na pewno nie akceptowano judaizmu wewnątrz narodu, którego rdzeniem miał być Kościół. Żydzi wypadli poza nawias walk narodowych na życzenie Polaków-katolików. Gdy na przełomie XIX i XX wieku dochodziło do wielu konwersji na chrześcijaństwo i asymilacji Żydów dostrzeżono, że powstaje w RP kolejny naród. Obok Polaków i Żydów kolejnym narodem był naród Żydów zasymilowanych. Nie akceptowało ich żadne z tych dwóch środowisk. Używane w międzywojniu określenie Polak wyznania mojżeszowego było więc określeniem innej narodowości. Nie oznaczało dopuszczenie do wspólnoty narodowej. Także Polak-katolik pochodzenia żydowskiego był osobną kategorią ale nie ujmowaną w spisach. Wspólnota pozostała dla jednych w sferze marzeń dla innych stanowiła groźbę Judeo-Polonii – państwa w którym Żydzi też mieliby coś do powiedzenie.

Śmierć w wykładach Marii Janion to temat osadzony w czasie Zagłady. Napiszę o tym kiedy indziej.