Jechałem w stronę księżyca. Była pełnia. Księżyc płonąc żywym ogniem chował się gdy na wschodzie już była czerwona łuna poprzedzająca pojawienie się słońca. Jechałem na zachód i nic jeszcze nie wiedziałem o tym, że ten księżyc w pełni właśnie teraz jest „księżycem żniwiarzy”. Technika tak poszła do przodu, że pola już są po zbożach nie tylko zaorane ale i obsiane poplonami. Nikt dziś do zboża z sierpem czy kosą nie podchodzi – wzbudziłby tylko śmiech sąsiadów. A dawno temu żniwa trwały dłużej. Kosy pojawiły się dość późno, pod koniec XVIII wieku. Pierwsza manufaktura w Polsce produkująca kosy powstała po 1780 roku. Kosy w Sobieniach Szlacheckich wytwarzali kowale sprowadzeni ze Śląska i z Saksonii. Wynalazek nie przyjął się zbyt szybko. Za to szybko znalazł zastosowanie bojowe. Zbiory utrudniały też obciążenia chłopów pańszczyźnianych. Na przyznanych im działkach pracować mogli tylko w chwilach wolnych, a tych mieli niewiele. Noc była do tego dobra. Jeszcze taka z księżycem w pełni oświetlającym pola… Kosiarki to dla ogromnej większości terenów Polski wschodniej druga połowa XIX. Najpopularniejszym producentem był zakład Hipolita Cegielskiego z Poznania. Tylko mało kogo było stać na takie zabawki. A księżyc… pamięta tysiąclecia żęcia zboża sierpami. Dziś nawet mało kto wie, że sierp ma zębate ostrze.

Jazda w stronę księżyca rozpoczęła i zakończyła ten wyjazd. Była to trzecia nieudana próba dojechania do Opoczna. Planując trasę sprawdziłem w Googlach odległość do przejechania. Wyszło mi 144 km w jedną stronę. Ok. 290 km w dwie strony. To dałoby się zrobić gdybym wyruszył wcześnie. Bardzo wcześnie. Tak też zrobiłem. Był jeszcze jeden motyw który mnie wyganiał. Od piątku łaziła za mną jedna piosenka.

W stronę Opoczna jechałem przez Zwoleń. W drodze do Zwolenia często jechałem we mgle. Było zimno. Jasno zaczęło się robić gdy do Zwolenia dotarłem. Dojeżdżając do Tczowa zobaczyłem widownię tego wschodu słońca. Nie było bisów. Był to tylko zwykły, codzienny cud.

Mgły znikały powoli znad pól. Zrobiło się całkiem jasno. Już w jasnym słońcu mogłem oglądać pałac w Makowie pod Skaryszewem.

Przypomniałem też sobie, że miałem w Skaryszewie szukać cmentarza żydowskiego. Ale nic takiego tu nigdy nie istniało. Nie wiem skąd ta myśl. Może za dużo myślę o tych cmentarzach skazywanych na zapomnienie przez urzędników i dawnych sąsiadów? Nawet wydawało mi się, że widziałem taki cmentarz na mapach WIG ale to musiało być we śnie. Na mapach nic takiego nie ma. Za to cmentarz katolicki w Skaryszewie posiada wiele starych i pięknych pomników. Kilka lat temu zbierano fundusze na odnowienie niszczejących nagrobków. Może już są kolejne odnowione (gdy ostatni raz tam byłem widziałem i te odnowione – ładne)? I co z nagrobkami żeliwnymi? Te też się rozpadają. Przecież nie trafią na złom. Chyba. Bo co się stało z żeliwnymi krzyżami z cmentarza wojennego w Rudzie Wielkiej? Ktoś użył ich na ogrodzenie czy zamienił na gotówkę na skupie złomu? Tym razem jednak nie zachodziłem na cmentarz wojenny. Pojechałem prosto do Orońska gdzie chciałem zrobić wreszcie zdjęcie frontu dworku. Nie spodziewałem się by zaraz po świcie ktoś tu spacerował ewentualnie pił szampana na schodach.

Do tego miejsca jechałem znanymi mi drogami. Za Łaziskami nie pojechałem jednak znaną drogą do Mniszka tylko wjechałem w drogę do Zaborowia. Miałem zamiar bocznymi drogami dojechać do Skrzynna. Drogi były kręte i z wieloma rozjazdami. Zapowiadało się ciekawie. W Zaborowiu przy pierwszym zakręcie spotkałem Jana Nepomucena Od strony Łazisk też jest jego figura ale już dawno ją obfotografowałem.

To był zakręt w prawo. Następny był w lewo w Omięcinie. Tam też spotkałem figurę św. Jana.

I tak miało być na przemian parę razy: w prawo i w lewo. Miałem jednak kilka zakrętów zignorować. Jak się jedzie bez nawigacji to więcej można zobaczyć. Trzeba tylko więcej przejechać. Zgubiłem się parokrotnie. Byłem nawet na drodze do Chlewisk. Nieomylnym kierunkowskazem był wiatr. Gdy za bardzo dokuczał wiedziałem, że jadę w złą stronę. Zatrzymywałem się więc i wyciągałem mapy by się na nich odnaleźć. Z tych map wiedziałem, że w Żukowie są ruiny szesnastowiecznego dworu obronnego. Nie odnalazłem go choć trochę się tam pokręciłem. Widziałem wiele ruin z kamienia. Z piaskowca bo ten jest tu najpopularniejszy. Niedaleko stąd też do Szydłowca koło którego jest kilka kamieniołomów. A ja jechałem do Skrzynna. W pełnym słońcu. Nie wszyscy jeździli dla przyjemności. Jest jesień. Są jabłka. Coś mnie podkusiło by zrobić zdjęcie podczas jazdy.

Ten jabłkowóz jechał chyba do samego Skrzynna. Nie pojechałem razem z nim. Zatrzymałem się przy pastwisku widząc na nim dwa kare konie. Nie mogłem sobie przypomnieć kiedy widziałem na własne oczy ostatnio konia o tym umaszczeniu. Na pewno nie widziałem ich w okolicy Puław. Jest moda na kasztanki.

W Skrzynnie sprawdziłem najpierw gdzie jest cmentarz katolicki. Był dla mnie pewnym punktem orientacyjnym. Nie był niestety widoczny z cmentarza żydowskiego. Zasłania go budowany budynek szkoły. Na mapach WIG wygląda do tak:

a Geoportal pokazuje to tak:

Czerwonym kółkiem zaznaczyłem teren na którym powinien znajdować się cmentarz. Nie ma po nim śladu. Walające się wszędzie odłamki piaskowca o niczym nie świadczą. Po drodze mijałem murki z płyt piaskowca (bez żadnych napisów – sprawdzałem). Droga, którą dojechałem w to miejsce jest wybrukowana piaskowcem, Wszędzie piaskowiec. Znalazłem tylko jeden większy kawałem tego kamienia wbity w ziemię. Szukałem jakiegokolwiek śladu, który by potwierdził moje przypuszczenia co do lokalizacji cmentarza. Jeden większy fragment kamienia wbity w ziemię i kilka płytkich wykopków mogą potwierdzać? To chyba za mało. Na razie jest to więc łąka na której wypasa się krowy.

Ze Skrzynna już jest blisko do Przysuchy. Po drodze Zbożenna z siedemnastowiecznym dworem, który po raz któryś już z rzędu został przeze mnie zignorowany. Chyba w tym miejscu brakuje mi właściwej atmosfery. Sąsiedztwo drogi krajowej może dobrze służyć hotelowi ale nie dworowi. W Przysusze też jest dworek. Ten jednak zostawiłem sobie na kiedy indziej. Jest w nim muzeum Oskara Kolberga. Drogowskazy są przy głównej drodze. Nie trzeba szukać. Za to trzeba dopiero poszukać świątyni solarnej dawnych Słowian lesie obok Przysuchy. Tego dnia już chyba nie miałem na to czasu. Było po trzynastej. Na liczniku miałem ponad 130 km. Opoczno i Drzewica zostały skreślony z listy miejsc do odwiedzenia tego dnia.

Jadąc na cmentarz żydowski w Przysusze mijałem remontowaną właśnie synagogę. Ciekawe czy coś z tego będzie? Czy tylko zabezpieczy się ją przed rozpadem? Czy może zacznie znów pełnić jakieś funkcje w życiu miasta?

A na cmentarzu właśnie byli też inni turyści. Już znaleźli pana z kluczami. Ja jednak nie skorzystałem. Na cmentarzu nie zachowały się macewy. Ohele są dość nowe. Ich wnętrze jest zapewne typowe – tablica pamiątkowa i jakaś skrzynka na kwitełech. Może jeszcze symboliczny nagrobek. Dwa zdjęcia i dalej w drogę.

Słońce dało mi w kość. Ponieważ wcześniej w prognozach podawano informacje o deszczu padającym w sobotę, a dopiero w piątek przestano o deszczu mówić założyłem, że dzień będzie choć pochmurny. Było mi za ciepło i nie miałem ciemnych okularów. Z tego musiał być ból głowy. Od Przysuchy więc jechałem już z bólem i cały czas słabnąc. Prawie załamałem się widząc, że do Klwowa można dojechać tylko objazdem przez Potworów. Zamiast 7 km miało być 16. Poszukałem sobie więc innego objazdu. Gruntowymi drogami przez las. Dojeżdżając do końca drogi asfaltowej nie byłem pewien czy tak się da to zrobić ale widok samochodu osobowego wyjeżdżającego z lasu upewnił mnie, że nie jest to zły pomysł. I chociaż niewiele sobie w ten sposób drogę skróciłem to jednak było przyjemnie. Nawet natrafiłem na kapliczkę słupową z tych jakie lubię – z wieżyczkami po bokach. Nie jest tak bogato zdobiona jak kapliczka z Wohynia ale i tak jest ładna.

Kilka kilometrów dalej był Klwów i musiałem w nim trochę pobłądzić zanim odnalazłem cmentarz. Na mapach znaleźć go można łatwo. Przynajmniej na tych przedwojennych.

Na nowszych mapach już nie jest to takie proste. Nie zaznaczono tego miejsca jako cmentarz. Za to to miejsce to jest nazywane Kierkut. Tak to wygląda na zdjęciu z Geoportalu (działka nr 614).

A tak z drogi:

W Wirtualnym Sztetlu można przeczytać, że teren jest ogrodzony i stoi tabliczka informacyjna. Być może jest to prawda. Nie potrafię zaprzeczyć. Nie wszedłem w te krzaki które gęsto porastają teren cmentarza. Krzaki są kolczaste więc opadnięcie liści nic nie zmieni. Wejść się tam nie da. I nie wiadomo czy jest tam płot i tablica informacyjna. Patrząc w drugą stronę można zobaczyć sam Klwów.

Z Klwowa ruszyłem w drogę powrotną. Było wpół do czwartej. Miałem już tylko nadzieję, że w świetle dziennym będę przejeżdżał przez Radom. Nie lubię przebijać się przez większe miasta. A Radomia prawie nie znam.

W Zakrzewie zauważyłem figurkę Jezusa Frasobliwego w pobliżu kościoła.

Przedzierając się przez Radom kierowałem się własnym cieniem. Zachodzące słońce bardzo mi w tym pomagało. Miałem jechać na wschód i miałem przed sobą drogowskaz . Tak dojechałem do ulicy Lubelskiej i odszukałem czarny szlak rowerowy. Poprzednio chciałem nim dojechać do Radomia ale zgubiłem go pod wiaduktem koło wsi Rajec Szlachecki. Jadąc w stronę przeciwną też go zgubiłem i to jeszcze w Radomiu. Odnalazłem w Natolinie – choć nie wiem którędy w to miejsce dochodzi. Ale to chyba bez znaczenia bo zaraz znów go zgubiłem. Być może biegnie jakąś gruntową drogą wzdłuż torów. Ale tylko być może. Nie widziałem żadnych znaków szlaku po zakręceniu w drogę do Rajca. W Rajcu dojechałem w pobliże wiaduktu i przeniosłem rower na drugą stronę torów. Znów byłem na szlaku. Na niebie znów był księżyc i nie było już słońca. Nocna trasa powrotna biegła przez Jedlnię-Letnisko, Suskowolę, Czarnolas i Polesie. Dalej kilka kilometrów krajowej dwunastki (szczęśliwie był mały ruch) i ostatnie 10 km drogą do starego mostu. Licznik na koniec pokazywał 283 km. To niewiele mniej niż planowałem tylko byłem bliżej niż planowałem. Najwyraźniej planowanie mam niedopracowane.

=-=-=-=-=
Powered by Blogilo

Dwa weekendy pod rząd próbowałem dojechać do Opoczna. Z następnymi próbami poczekam. Na dłuższe dni. Chyba, że zdecyduję się podjechać tam pociągiem. Ale próbowałem. Tydzień temu zatrzymał mnie ból głowy. Teraz przemokłem i zmarzłem. To nie znaczy, że nic nie widziałem . Trasy zawsze wytyczam przez miejsca w których chcę coś zobaczyć. A przy okazji odsapnąć. Dwa razy jechałem trasą Puławy – Radom. Ale z pewnymi modyfikacjami.

Za pierwszym razem sam nie wiem dlaczego już na początku drogę sobie wydłużyłem. Po dojechaniu z Puław do obwodnicy pojechałem do Gniewoszowa. Drugi raz to już jazda najkrótszą drogą do Czarnolasu. Co prawda sam Czarnolas niewiele ma w sobie ciekawostek. Dworek nie jest Jana Kochanowskiego, a lipa o której pisał już dawno zniknęła. Za to za drugim razem zatrzymałem się na chwilę na cmentarzu żołnierzy niemieckich w Polesiu. Od tego roku wiem, że nie spoczywają tu tylko żołnierze niemieccy polegli w II wojnie światowej. Dzięki temu czego dowiedziałem się o cmentarzu wojennym w Siedlcach. Tamtejszy cmentarz wojenny założony dla poległych w 1915 roku już jest od nich wolny. Teraz jest to cmentarz żołnierzy polskich (nawet powinno być tam chyba napisane „bardzo polskich” bo w armii niemieckiej podczas I wojny służyło wielu Polaków). Wystawiony im pomnik trochę przerobiono by nie przypominał o żołnierzach tu wcześniej pochowanych. Razem z nimi spoczywał niemiecki gubernator sprawujący władzę nad okupowanymi Siedlcami i ich okolicą. Jego też wykopano do Polesia. A nagrobek przeniesiono do lapidarium na terenie starego cmentarza w Siedlcach. Tak więc pomniki zostawiono, a ludzi dla których je wystawiono wyrzucono. Nie wszystkich. Zostało trochę ciał żołnierzy w sąsiedztwie współczesnych grobów powstałych na terenie kwatery pierwszowojennej w Siedlcach (nie chciano naruszyć nowych pomników) i pod chodnikiem, bo cmentarz kiedyś zmniejszono. Nie wiem czy w Polesiu informacje o tych poległych umieszczono na tablicach pamiątkowych z nazwiskami poległych. Zapewne nie. Ponieważ ich zapewne nie przekazano.

To takie moje wspominanie lata. Już jesień przecież. A w Czarnolesie jest kilka starych drewnianych domów. Jeden malutki szczególnie zwrócił moją uwagę. One znikają. Być może i ten zniknie wkrótce. Niech zostanie chociaż na zdjęciu.

Wrócę do tego pierwszego przejazdu. Po przedostaniu się przez drogę Sandomierz – Warszawa wjechałem w lasy (za drugim razem zrobiłem to samo). Tam zobaczyłem wreszcie wrzosy. Już nie mogłem się doczekać kiedy zakwitną. Albo miały opóźnienie albo ja się za bardzo spieszyłem. Teraz były. Tylko przejeżdżający drogą ludzie pytali czy są… No właśnie, dla nich było oczywiste, że szukam grzybów.

Bo człowiek powinien myśleć o jedzeniu. O przetrwaniu i o jedzeniu. Bez jedzenia nie ma życia. Tak jakby nie zabijano by coś zjeść. Zaplątałem się. Zostawię więc to jedzenie we wrzosach i pojadę dalej. A dalej była Suskowola ze zrujnowanym dworem. Latem też go oglądałem ale wtedy dopiero koszono wysokie trawy przy budynku. Teraz łatwiej było podejść. Tyłu dworu już praktycznie nie ma. Ale front jeszcze stoi. Jak długo?

Także w lecie widziałem przy drodze do Jedlni Letniska stary drewniany kościółek. To było w miejscowości Słupica. Jeszcze nie szukałem informacji na jego temat ale ponieważ we wsi jest murowana, nowa świątynia to ten drewniany kościółek skazany jest na zniszczenie. To już nie te czasy gdy drewniane świątynie wędrowały do nowych parafii zakupione przez ich mieszkańców. Teraz wszędzie buduje się nowe, murowane. Ciekawe czy w tej starej świątyni zachowały się jakieś polichromie. Na drewnie chętnie malowano i większość takich świątyń jest w środku kolorowa.

Teraz żałuję, ze w Sobieskiej Woli nie obfotografowałem starej świątyni. Szukałem dworu i ją zignorowałem. A też jest taka „prosta” w formie. Skromna. W przeciwieństwie właśnie do tych nowych świątyń. Które muszą być wystawne, przytłaczać. Tak jak robi to nowa świątynia w Słupicy.

W samej Jedni Letnisku też chciałem zobaczyć właśnie kościół. Częściowo jest drewniany. I to w tej większej części.

Z Jedlni za pierwszym razem kierowałem się w stronę Radomia z myślą o dotarciu do tamtejszego cmentarza żydowskiego. Coś się jednak ostatnio pozmieniało. Mapy jakoś mi nie pasowały do tego co widziałem. Zabłądziłem. Gdy już mimo tego dotarłem do Radomia pomyliłem kierunki (w końcu będę musiał kupić sobie i wozić kompas – obiecuję sobie to od paru lat). Gdy już dotarłem do cmentarza okazało się, że nie ma mowy o wejściu na jego teren. Nie tylko nie ma żadnych tablic informacyjnych ale też furtka jest zaspawana, a brama zamknięta na kłódkę. Teren cmentarza otacza wysoki mur. Jedyny wyłom w murze jaki zauważyłem znajduje się na terenie jakiejś firmy handlującej chyba kruszywem. A o cmentarzu wiem tyle, że początkowo był to cmentarz epidemiczny i że pochowano na jego terenie także Żydów biorący udział w powstaniu styczniowym. Ale mogłem jedynie popatrzeć na mur i bramę. Pomnik jest daleko. Za daleko by przeczytać co na nim napisano. To tak jakby to miejsce nie istniało. Odcięte od świata. Łatwo da o sobie zapomnieć.

Ten pierwszy wyjazd właściwie tu się zakończył. Spod cmentarza żydowskiego udałem się w drogę powrotną. Zanim dotarłem do miejsc mi już znanych zdążyłem dwa razy się zgubić. Te tereny dopiero będę musiał poznać. Choć nie wiem czy warto. W większości jest to nowa zabudowa podmiejska. Nic ciekawego tu chyba nie ma. Jeszcze w Zwoleniu zajechałem na cmentarz żydowski (lub do parku). Został oczyszczony z większości śmieci. Wycięto porastające go gęsto krzewy. I tyle. Zero informacji o zwoleńskich Żydach. A do parku tylko czasami chyba przychodzą amatorzy mocnych trunków mimo tego, że nie ma tam gdzie usiąść. Chyba że na którymś z dwóch głazów które tam się znajdują.

Za drugim razem od Jedlni Letniska postanowiłem trzymać się czarnego szlaku rowerowego. Dojechałem nim do wiaduktu pod szosą Puławy – Radom (krajowa 12). I znów się zgubiłem. Być może szlak gdzieś zakręcał? Może biegł dalej ścieżką wzdłuż torów kolejowych? Nie wiem. Pojechałem więc tą „dwunastką” w stronę Puław szukając jakiegoś zjazdu w stronę Radomia. A jak już znalazłem to odnalazł się też i szlak. Tylko nie wiem którędy biegł w okolice lotniska. Nie sprawdziłem…

W planie było przedarcie się przez centrum Radomia. Nawet nie wiedziałem, że będę w pobliżu „byłego zamku” i resztek murów.

Ambitnie planowałem przejazd przez Przytyk do Opoczna. W Przytyku chciałem wejść na teren cmentarza żydowskiego.

Później odnaleźć kirkut w Klwowie, w Drzewicy i wracając z Opoczna odwiedzić kirkut w Przysusze. Plan był nierealny. Podczas mojej wizyty na cmentarzu w Przytyku zaczął padać deszcz. Nie miałem z sobą nic na takie warunki pogodowe. Nie miałem także parasola by osłonić aparat podczas robienia zdjęć. Postanowiłem więc jechać do Potworowa i jeśli po drodze deszcz nie przestanie padać wracać do Puław. Nie przestało. Byłem przemoczony i żeby się nie przeziębić musiałem być cały czas w ruchu. Wytyczyłem sobie drogę do Mniszka. Stamtąd mogłem pojechać już znanymi drogami do Orońska i dalej przez Zwoleń do Puław. To była droga dłuższa od dotychczas przejechanej ale nie lubię wracać tą samą trasą. Gdy byłem kilka kilometrów od Mniszka deszcz przestał padać. Ale ja nadal byłem mokry. Jeszcze tak przy okazji pomyliłem drogi w pobliżu zalewu. Pojechałem drogami gruntowymi, a po dojechaniu do asfaltu szukałem drogi właściwej. Udało się tylko trochę było mi szkoda czasu. Nie wiem dlaczego. Co niby miałem z nim zrobić? I tak do Puław dojechałbym po zmroku. W Orońsku liczyłem na swobodne obfotografowanie pałacyku. Jednak przed frontem stali i odejść nie mieli zamiaru młodzi ludzie z szampanem. Sobota to czas ślubów i wesel. Może kiedy indziej się uda. Poprzednio trafiłem na festyn afrykański.

Droga biegła w pobliżu cmentarza wojennego. Odwiedziłem go by zobaczyć co się tam zmieniło. Na kilku mogiłach zamiast krzyży z szyszek są teraz krzyże z gruzu. A mi wciąż nie daje spokoju informacja o żeliwnych krzyżach, które były tam jeszcze w latach osiemdziesiątych XX wieku. Zniknęły. Bez śladu? Były na nich nazwiska pochowanych żołnierzy. Ktoś je spisał?

Ze Skaryszewa do Tczowa pojechałem inną drogą niż zwykle. Mijałem dworek na terenie szkoły. Już było za ciemno na ładne zdjęcia. Ciekawe czy da się bez problemu podejść do tego dworku? Teren jest ogrodzony. Zwykle w weekendy w takie miejsca wejść się nie daje. To będę musiał jeszcze sprawdzić. Skaryszew nie jest daleko. W Zwoleniu byłem już w nocy. Tym razem pojechałem główną droga w stronę Puław. Tylko kilka kilometrów – do Szczęścia. I nadal nie wiem czy tak jest krócej. Dalej i tak pojechałem przez Zamość i Łaguszów. Z lekkim niepokojem obserwowałem rozbłyski na niebie na północ od Puław. Wyraźnie się przybliżały. Ale nade mną były gwiazdy i księżyc. Chyba się z nimi lubimy. W końcu to nie pierwszy raz gdy będąc pod gwizdami obserwuję burze gdzieś tam w oddali. W nocy takie rzeczy widzi się z większej odległości. Za drugim razem przejechałem 241 km. Za pierwszym około 140. I to już jest jesień. A mi jest szkoda lata.

=-=-=-=-=
Powered by Blogilo

Na niedzielę zostawiłem sobie wyjazd w okolice Wysokiego. Dwa cmentarze z 1914 roku. Jeden z nich odwiedziłem osiem dni wcześniej ale było za ciemno na dobre zdjęcia. Sfotografowałem wtedy tylko tablicę informacyjną. I dobrze zrobiłem. W niedzielę 9 września już jej nie było. Poprzednio całą drogę dokuczał mi przeciwny wiatr. Tym razem wiatr miał być dokuczliwy tylko podczas powrotu ale istniała nadzieja, że nie będzie silny. Popychany przez wiatr dojechałem do Bychawy trochę po godzinie dziewiątej. A mogłem być wcześniej tylko zachciało mi się sprawdzić jak wyglądają drogi, którymi dawno nie jeździłem. Nadłożyłem drogi. Tak chciałem i tak zrobiłem. Ciężko miało być później. Na razie było ładnie, lekko i przyjemnie. Za Bychawą znów rzuciłem okiem na cmentarz widoczny z drogi. Nadal nie było kogo zapytać czy można do niego podejść między młodymi orzechowcami. Z daleka widziałem drzewa rosnące przy drodze Wysokie – Stara Wieś i w jednym miejscu gęsto porośnięty drzewami cmentarz. Tylko żeby być blisko trzeba było zjeżdżać z góry i podjeżdżać pod górę. Nie zsiadając z roweru sprawdziłem szerokość i długość nekropolii. Wyszło mi prawie po równo, może jest z 5 metrów różnicy – licznik rowerowy nie jest bardzo dokładny. Ale nawet te 110 metrów na 110 metrów to dużo. Słupek do którego tablica była przytwierdzona leżał przy wejściu. Spróchniały na dole. Wandal się nie zmęczył przewracając go na ziemię. Więcej wysiłku musiał włożyć w niesienie z sobą tablicy informacyjnej – nie ma po niej śladu.

Jedną z zasad związanych z zakładaniem cmentarzy wojennych było lokalizowanie ich na szczytach wzniesień. Ich estetyka być może miała łagodzić ból rodzin po stracie bliskich. Oczywiście gdyby przyjechali na groby tak daleko od domów. Ekonomicznie i logistycznie transport takich ilości zwłok był nie tylko bardzo trudny ale i kosztowny. To mniej więcej tak jak z wojskami niemieckimi na Ukrainie, które miały dostarczyć żywność głodującym Niemcom w ojczyźnie ale nie posiadały środków transportowych by to zadanie zrealizować (dokładniej to najbardziej brakowało smaru do przestarzałych carskich parowozów). Władze w Berlinie uznały, że lepiej niech żołnierze nie wracają do ojczyzny – tam gdzie są, sami się wyżywią. Gdy wrócą trzeba się będzie z nimi dzielić tym czego brakuje. Żołnierze – martwi czy żywi – w czasie wojny toczącej się z dala od domów mieli pozostać z dala od domów. Na cmentarz w Tarnawce nie można było wybrać lepszego miejsca. Widoczne z daleka i z rozległymi widokami. A wyboru lokalizacji dokonali Rosjanie. Nie pasuje mi to do wyrażone na stronie Zakrzowa opinii o złym potraktowaniu zmarłych przeciwników przez zwycięzców. Że zabrakło pomnika? Że cmentarz nie był otoczony wałem ziemnym?

To był wrzesień 1914 roku. Jeszcze nie było sprecyzowanych planów postępowania z ciałami poległych. Przerzucano to zwykle na mieszkańców pobliskich miejscowości. Dopiero powstawały plany uregulowania spraw cmentarnictwa wojennego. W Tarnawce ma spoczywać około 25 tysięcy żołnierzy. Cmentarz został otoczony wałem ziemnym i postawiono na jego terenie krzyże ale po 1915 roku. Dokonali tego żołnierze armii niemieckiej i austro-węgierskiej na których z racji ich zwycięskiego pochodu spoczywał teraz obowiązek zakładania cmentarzy wojennych. Po zakończeniu I wojny światowej obowiązek opieki nad grobami znów przerzucono na ludność okoliczną. Tym razem obciążając tym zadaniem gminy. Tam gdzie zaniedbano tego obowiązku podczas następnej wojny cmentarzami zaopiekowali się niemieccy okupanci. Na ten cel pozyskiwali środki np sprzedając pocztówki z fotografiami cmentarzy. Po „wyzwoleniu” w stosunku do cmentarzy z I wojny obowiązywały te same przepisy co przed wojną ale za zaniedbania nie karano. Cmentarze są zabytkami. Ten status ma je chronić. Nikt jednak nie zna sposobu na ochronę przed ludzką głupotą. Bo czy coś innego niż głupota ludzka było przyczyną zniszczenia tablicy informacyjnej? Jest jeszcze jedna tabliczka. Mniejsza. Umieszczona na krzyżu stojącym na terenie cmentarza. Czy ten krzyż ją ochronił przed zniszczeniem?

Ta tabliczka nie jest jednak widoczna z drogi, w przeciwieństwie do tej świeżo-zaginionej.

Żeby zobaczyć drugi cmentarz założony w tym samym czasie ale dla poległych w mundurach armii carskiej musiałem przejechać przez Wysokie i rozejrzeć się po polach. Wg starym map obok cmentarza biegła droga. Na nowych mapach już jej nie ma. Cmentarz jest teraz otoczony polami uprawnymi. Nie po raz pierwszy naiwnie liczyłem na szeroką miedzę lub ściernisko. Około 30 tysięcy poległych spoczywa pod podłużnym kopcem usypanym w 1914 roku. Sądząc po tym jak bardzo rzuca się w oczy musiał być chyba nadsypywany. Albo był tak wielki, że jeszcze sam się broni przed zaniknięciem. Przed przejściem w stan „jak gdyby nigdy nic nie było”.

Te dwa cmentarze choć skrywają prochy poległych w jednej bitwie znajdują się na terenie dwóch gmin. Za dwa lata będzie setna rocznica bitwy. Setna rocznica śmierci żołnierzy wielu narodowości poległych w imię… W imię czego? Chyba sami nie wiedzieli. Nie wiedzieli, że ta wojna przyniesie zagładę wielkim monarchiom europejskim. Że może po raz ostatni wznosi się okrzyki „za cesarza”, „za króla”. Że kobiety przestaną zajmować się tylko domem i dziećmi by zastąpić poległych. Kolejna wojna jeszcze ten proces przyspieszyła. Ale czy ten cmentarz nie znika powoli? Z daleka widziałem tam jakąś tablicę informacyjną. Na szczycie stoi metalowy krzyż. Próbowałem znaleźć jakąś ścieżkę podjeżdżając z dwóch stron. Bez powodzenia.

Przeglądając stare mapy zauważyłem jeszcze jeden cmentarz w pobliżu. Na skraju wsi Sobieska Wola. Zdjęcia lotnicze pokazywały teren ogrodzony bez nagrobków. Zdawało się więc, że to też jest cmentarz wojenny. By to sprawdzić musiałem pojechać albo przez Krzczonów, albo przez Żółkiewkę. W zasadzie chodziło tylko o wybranie kierunku, bo przejeżdżałbym i tak przez obie miejscowości. Zdecydowałem się więc najpierw skierować rower w stronę Żółkiewki. Przerzucając strony internetowe odnalazłem informacje o wystawieniu na sprzedaż dworu w Zabużu koło Żółkiewki i odkryłem, że będę przejeżdżał obok kirkutu. Dwór okazał się być niedostępny. Jest na terenie szkoły. W niedzielę wszystkie bramy i furtki pozamykane. Do tego słabo widoczny z drogi, którą nie raz jechałem do Zamościa lub z Zamościa. Nigdy go nie zauważyłem. A i teraz dziwiłem się, że ten budynek jest dworem. Lub był dworem.

Cmentarz żydowski porasta las. To tylko kawałek dawnej nekropolii. Nekropolii która we wrześniu 1939 została zbombardowana. Przez pomyłkę. Wg informacji umieszczonych na stronach Wirtualnego Sztetlu nie zachował się tam ani jeden nagrobek. Korciło mnie by to sprawdzić. Jednak widząc jak jest zarośnięty zrezygnowałem. Małe szanse bym coś tam wypatrzył po wejściu.

Tutaj został przynajmniej fragment cmentarza. Mimo braku nagrobków o czymś przypomina. Przypomina tylko tym, którzy wiedzą jaką to miejsce pełniło funkcję. Nie ma bowiem żadnej tablicy czy pomnika. Jest „jak gdyby nigdy nic…”. W Turobinie jest z tym jeszcze gorzej. Tam cmentarz zaorano i jest to teraz pole uprawne. Nawet trudno byłoby wskazać dokładnie miejsce na polu w którym pod ziemią pozostali zmarli. Ale to nie z tej strony w którą miałem jechać. Kierować się miałem na północ. Turobin jest bardziej na południe.

Na skraju Sobieskiej Woli jest rzeczywiście cmentarz. I to cmentarz z I wojny światowej. Ogrodzony. Ale dostępny. Za ogrodzeniem jest pomnik, krzyż i trawa.

Czytając wcześniej informacje o Sobieskiej Woli natknąłem się na wzmiankę o dworze. Nie znałem jego dokładnej lokalizacji ale skoro napisano, że kościół wzniesiono na początku XX wieku w miejscu dworskiej stodoły w sąsiedztwie dworu to rozejrzałem się za wieżą kościelną. Znalazłem. A po dojechaniu odkryłem, że to nie ta wieża. Ten stary kościół z początku XX wieku nie ma wieży tak wysokiej by była widoczna z daleka. Obok wzniesiono nową świątynię i to jej wieżę widziałem. Tylko nie znalazłem dworu. Dom stojący obok kościołów na dwór mi nie wyglądał. Wróciłem więc na drogę główną. Tutaj miałem ostry podjazd. I może bym go pokonał szybko z zadyszką tylko…

Ona się nigdzie nie spieszyła. Ten spokój na mnie podziałał. Też nie muszę się spieszyć. Właściwie byłem we wszystkich miejscach do których chciałem dotrzeć. Już wracałem. I to wcześniej niż planowałem. Tego nawet trochę żałowałem bo może jeszcze coś mogłem zobaczyć, może mogłem jeszcze gdzieś pojechać? Ale wracałem. Przez Krzczonów. Przez Kosarzew. W Kosarzewie zaintrygował mnie (ale tylko trochę więc zdjęcia nie mam) budynek szkoły. Miał to czego brakowało dworkowi w Zaburzu. Widać po nim wyraźnie, że powstał dawno (a o dworze z Zaburzu tego powiedzieć nie potrafię). Za Kosarzewem nawet przeczytałem kiedy ten budynek szkoły powstał. Bo wtedy też powstała kapliczka przy drodze do Bychawy. Zbudowali ją w 1936 robotnicy budujący szkołę. Ale chyba tylko kapliczkę zbudowali. Stojące przy niej figury to dodatek późniejszy.

Drogę powrotną by się nie powtarzać trochę zmieniłem. Od Wojciechowa (gdzie trwał pod Wieżą Ariańską festyn) pojechałem w stronę Nałęczowa. Ale nie drogą wskazywaną przez drogowskazy tylko przez Nowy Gaj. Zastanawiałem się czy nie wjadę w Nałęczowie w jakiś remont dróg. Do głowy mi nie przyszło, że remontowana jest droga przed Nałęczowem. Przez lata przyzwyczaiłem się do jej dziur. Być może zdążyłem tędy przejechać tuż przed zamknięciem tego odcinka dla ruchu. A w Nałęczowie nie widziałem żadnych „robotów” drogowych. Do Puław jednak dojechałem po zachodzie słońca. Dni są za krótkie. Jeszcze się z tym nie pogodziłem.

=-=-=-=-=
Powered by Blogilo

Nie wiem jak to się stało ale choć wielokrotnie odwiedzałem Zwierzyniec nigdy jeszcze nie widziałem zwierzynieckiego kirkutu. Ale jazda to jednego punktu i powrót to byłoby… nudne. Dlatego musiałem przygotować jakiś większy plan. W piątek wieczorem trwało gorączkowe przeglądanie map i poszukiwanie informacji o historii kilku miejscowości obok których miałem przejeżdżać. Efekty okazały się przerastać możliwości jednodniowego wyjazdu na początku września. Ale zawsze coś zostanie na później. Może na za tydzień?

Trasę do Zwierzyńca wyznaczyłem sobie przez Bychawę i Wysokie. Przeglądając mapy WIG z okolicami Wysokiego zauważyłem trzy cmentarze których nie znałem. Przeglądając strony internetowe na których opisano kilka miejscowości bliżej Zwierzyńca znalazłem kolejne miejsca. Szczególnie interesujący wydał się opis spaceru po okolicach Radziejowic. Niestety, używane przez autora opisu nazwy wąwozów były dla mnie zupełnie nieznane. Na mapach Geoportalu ich nie odnalazłem. Spacer bez przewodnika prawie nie do odtworzenia. A opisano tam kilka mogił nieoznakowanych. Od Bychawy miałem jechać już tą samą trasą, którą do niej dojechałem. Tu plan nieco odstawał od tego co zrobiłem. Ale to było już w nocy – nikt nie widział.

Przejazd do Bełżyc mimo tego, że dawno tędy nie jeździłem, niczym mnie nie zaskoczył. No może jednym. Zawsze wydawało mi się, że między Bełżycami i Puławami jest dystans ok. 30 km. Jadąc najkrótszą drogą przejechałem 40 km. Może lepiej czasami nie sprawdzać takich rzeczy? Za Bełżycami mijałem grupę pielgrzymkową. I bardzie zastanawiało mnie jak można iść z radością w takim hałasie i porządku niż dokąd ta grupa zmierza. A to ostatnie – jak się okazało później – miało dla mnie duże znaczenie.

Za Bychawą już się bacznie rozglądałem. Może nie tak całkiem dookoła. Z lewe strony spodziewałem się zobaczyć za zabudowaniami cmentarz wojenny. I znalazłem go w Kolonii Zaraszów. Tylko zabrakło ścieżki.

Ale to był rekonesans – Bychawa jest na tyle blisko, że podjadę tu i pod koniec września. Może wtedy spotkam właścicieli działki i wyproszę zgodę na przejście do cmentarza obok drzew orzecha włoskiego? Zobaczymy. Teraz wg planu miałem dojechać do Turobina i stamtąd do Szczebrzeszyna mijając cmentarz w Czermięcinie. Na stronie gminy Turobin zapisano, że na terenie cmentarza znajduje się pomnik wystawiony poległym w pierwszej wojnie światowej. A ja dopiero go widząc przypomniałem sobie, że rok lub dwa lata temu go sobie już oglądałem – stoi przy samej drodze.

Wcześniej nie przyglądałem się figurze stojącej na szczycie wyższego kopca. A jest to Jan Nepomucen – dla którego mamy na forum http://eksploratorzy.com.pl szczególne względy. No może nie dla świętego ale dla figur na których go przedstawiono.

Cały przejazd był dość męczący. Głównie za sprawą wiatru. Prognozy pogody pokazywały, że wyruszę pod wiatr i pod wiatr będę wracać. To się sprawdziło. Zmęczenie dawało mi się przez całą drogę we znaki. Ale nie dałem się zaskoczyć – od początku wiedziałem, że tak będzie. Miałem przejechać około 280 km. Do Zwierzyńca dojechać miałem po 140 km. Zakładałem, że powrócę przed północą. Siły zaczęły mnie opuszczać gdy dojeżdżałem do Szczebrzeszyna. Czytałem w prasie, że cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie będzie ogrodzony murem zamiast porwanej siatki. I że ogrodzeniem zajęła się FODZ – czyli będą utrudnienia w dostępie. Jeszcze nie ma kłódki ale już nikt tu nie spaceruje. Poprzednio widziałem spacerujących ludzi. Spacerując wydeptywali ścieżki, które teraz zarastają. Ten cmentarz może wkrótce stać się tylko punktem na mapie, a macewy zatoną w zieleni do czasu aż ktoś zdecyduje się go na nowo oczyścić. Za murem nikomu nie będzie przeszkadzało jak to wygląda. Mur odetnie to miejsce od świata i ludzi. Nie lubię murów i zamkniętych wejść.

Do Zwierzyńca pojechałem jak zwykle drogą obok świerszcza. Tylko dlaczego świerszcz? „W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie”. Świerszcz jest chrząszczem? „Brzechwa dzieciom” kit wciskał i nie był w tym wyjątkiem.

W Zwierzyńcu odszukałem ulicę Partyzantów. Nie chcąc przegapić ulicy 2 lutego przedostałem się do równoległej ulicy Armii Krajowej. A trzeba było pojechać za przejazd kolejowy i stamtąd wzdłuż torów w stronę Szczebrzeszyna. Teraz już wiem. Wtedy nie wiedziałem tylko zostawiłem rower po jednej stronie torów i poszedłem oglądać cmentarz po drugiej stronie.

Wracając do centrum mijałem człowieka z psem. Na rowerze. Ale jak zaraz odkryłem zależało mu na zwracaniu na siebie uwagi – to była reklama. Witał spacerujących, a za mną wołał że przy kościele na wodzie ma warsztat rowerowy – na wypadek awarii. Miasteczko turystyczne. W którym atrakcją turystyczną jest też zamknięty, nieczynny i niedostępny browar. Można się w jego sąsiedztwie napić piwa – takiego jakie jest w każdym niemal sklepie w Polsce.

Można też pijąc piwo pooglądać telewizję. Jak w domu. To po co przyjeżdżać? Może dla pomnika poległych powstańców? To od dawna mnie intryguje. Przy drodze do Biłgoraja jest pomnik. Na tablicach wymieniono nazwiska poległych powstańców. Węgrzy szczególnie uczcili ochotnika węgierskiego ale… 200-300 metrów dalej. Za terenem campingu, na skraju lasu jest cmentarz wojenny. Tam też spoczywają powstańcy. Czy przypadkiem nie są to właśnie ci powstańcy z list umieszczonych na pomniku?

Dalsza trasa to już właściwie powrót. Kierować się miałem ku Radecznicy. Wymyśliłem, że najlepiej będzie pojechać przez Czarnystok. W tym celu musiałem przejechać trochę drogą będącą od ponad roku objazdem ze Szczebrzeszyna do Biłgoraja. Ruch na szczęście nie był zbyt wielki jednak i tak myślałem o tym by przejazd nieco skrócić. To właściwie udało mi się już wcześniej, bo dojeżdżając do Zwierzyńca zaoszczędziłem dzięki drobnym skrótom około 6 km. Teraz miałem nadzieję na kolejne 1 czy 2 km dzięki przejazdowi leśną, gruntową drogą. Jej początek wyglądał dobrze. Dopiero po ok. 150 m ugrzązłem w piachu. Dalej wyglądało to równie kiepsko. Zawróciłem. Szybciej będzie dłuższą drogą. I ta dłuższa droga była całkiem przyjemna. Kilka kilometrów lasów. Osłonięty przed wiatrem i przy śladowym wręcz ruchu samochodów. Odpocząłem. Las dopiero w pobliżu Czarnystoku zaczął wyglądać na odwiedzany przez ludzi. Doszło do tego, że pojawiły się tam sosny rozdzielnopłciowe.

Dalej były pola. Podłużne wąskie działki wcale nie biegły prosto. A tak przy okazji: w okolicy Szczebrzeszyna zauważyłem szczególnie dużo upraw tytoniu. Zagłębie tytoniowe?

Nieco dalej zatrzymałem się ponownie. Przydrożna figura (z końca XX wieku) pomalowana była na wiele żywych kolorów jak reklama farb. Lubię malowane figury. Ta wydała mi się jednak poprzez kolory zbyt nowoczesna. Kolory żywe ale bardzo „chemiczne”.

Wkrótce był Gorajec i jechałem przez chwilę drogą łączącą Szczebrzeszyn z Frampolem. Wg drogowskazów byłem 12 km od Szczebrzeszyna. Tyle więc się od Szczebrzeszyna jedzie drogą biegnącą dolinami i szczytami – dziś bym nie dał rady zmęczony wiatrem. W drodze do Radecznicy na moment zatrzymałem się w Podborczu. Przy drodze stoi figura. Wielokrotnie malowana, teraz cała biała. Ale jaki to jest święty? Może Jan Nepomucen? A może nie? Pod warstwami farby zatarły się szczegóły figury jak i napisy na cokole.

Radecznica. Droga do niej oznakowana jest chyba ze wszystkich stron. Jest tu „kaplica na wodzie” umieszczona na betonowych blokach.

Jest sanktuarium.

Jest tu też cmentarz wojenny i on mnie głównie interesował ponieważ wydawało się, że stosunkowo łatwo go odnajdę. Ponieważ jednak wydawało mi się, że zgubiłem szlak niebieski przy którym miałem odnaleźć cmentarz zapytało o drogę dzieci – w czytanym wcześniej opisie wspomniano, że cmentarzem opiekują się dzieci z miejscowej szkoły. Dzieci wskazały właściwą drogę bezbłędnie.

Biegnie ona obok szkoły, polną drogą. Pod górę. Cmentarz założono bowiem zgodnie z obowiązującymi wytycznymi – na szczycie wzgórza. A przy cmentarzu spotkałem dwójkę młodych ludzi. Jednym z nich był inspirator oczyszczenia i uporządkowania tego miejsca. Jak mówił wszystko zrobił wg wytycznych konserwatora zabytków. Zatarte mogiły zostały nadsypane w miejscach które oznaczone były na planie posiadanym przez konserwatora. Usunięto wszystkie drzewa poza pomnikowymi lipami (też wg planu). Nadsypano zatarty wał ziemny otaczający cmentarz. Prace te wykonano 10 lat temu. Teraz cmentarzem opiekuje się gmina, a dzieci ze szkoły przychodzą zapalić znicze. (widoczny w tle kopiec to stacja uzdatniania wody)

Dlaczego? Bo tutaj spoczywa tak wielu ludzi. W całej gminie jest niewiele więcej mieszkańców. Zabrakło mi tablicy informującej o poległych. Jedna jest przy szkole ale na miejscu nie ma. Podobno była. Zniknęła. Dziwili się, że ja z Puław na rowerze tutaj dojechałem. Wspomniałem o cmentarzach w okolicy Wielkiego. Wielkie podobno jest daleko… Jak daleko to musiałem jechać. A jechałem drogami nie znanymi. To chyba normalne, że wkrótce zabłądziłem? Gdy już to zauważyłem musiałem zawrócić i wjechać we właściwą drogę. Zrobiło się ciemno. Około osiemnastej i już ciemno. Głównie za sprawą chmur. Powietrze straciło przejrzystość. Najpierw uznałem, że to na skutek powszechnego wypalania łętów po ziemniakach. Ale brakowało zapachu dymu. Gdy na zobaczyłem, że mam mokre sakwy zrozumiałem, że to nie dym. Na mgły były złe warunki. Wjeżdżając na byle wzniesienie ocierałem się o fragmenty chmur zrzucane na ziemię przez ciepły ale dokuczliwy wiatr.

Z Wysokiego pojechałem w stronę Tarnawki. Drugi cmentarz wypatrzony na mapach był po drugiej stronie Wysokiego i zajmował na mapach mniejszy teren wśród pól. Ten przy Tarnawce intrygował już samym rozmiarem. Czy są to cmentarze wojenne? Tego nie wiedziałem. Sprawę ułatwiła tablica informacyjna.

Po powrocie do domu sprawdziłem co na ten temat podaje strona internetowa Zakrzowa. I aż mnie zatkało. Tam spoczywa 25 tysięcy żołnierzy. A jeśli dobrze określiłem lokalizację drugiego cmentarza to na jego terenie pochowano jeszcze 30 tysięcy. Wszyscy polegli w walkach toczonych w 1914 roku. Cmentarze zakładali Rosjanie. Tylko za ciemno było na dobre zdjęcia. Będę do tego jeszcze wracać. A na razie musiałem wrócić do Puław. Już było ciemno, a przede mną ponad 70 km jazdy. Jeszcze miałem nadzieję na dojechanie przed północą. Tak gdzieś przez 10 km miałem taką nadzieję. Zmęczenie i pojawienie się po krótkiej przerwie przeciwnego wiatru wpłynęły na porzucenie nadziei. Gwiazd nie było. Księżyc majaczył czasami za mglistym parawanem chmur. Kontury lasów i wzgórz były rozmyte w oddali. Samochody czasami pozostawiały za sobą zapach malin. A ja wymyśliłem, że pojadę przez Wąwolnicę. Chciałem… Nie ważne co chciałem. Już około 3 km przed Wąwolnicą pobocza obstawione były samochodami. W powietrzu unosił się głos. Po drogach snuli się ludzie. Pielgrzymi których mijałem rano szli do Wąwolnicy. Jak wielu ludzi pielgrzymuje samochodami? W obawie o swoje życie zapaliłem też dodatkowe światła tylne. Wielu z nich na pewno planowało wracać do domu tą samą drogą co i ja. Od Celejowa już panował ruch taki jak za dnia. Samochód. Samochód. Samochód. Cysterna. Samochód… Cysterna nie wiem skąd się przyplątała ale też była w tym sznurze pojazdów. W Puławach byłem około pierwszej w niedzielę. Ruch pielgrzymkowy na drodze nie malał.

=-=-=-=-=
Powered by Blogilo