Tabela rang Piotra I.
I – Kanclerz; Generał feldmarszałek; Generał admirał;
II – Rzeczywisty tajny radca; Generał kawalerii, piechoty, artylerii; Oberkamerher, Oberhofmeister, Oberhofmarschall, Oberstallmeister; Admirał
III – Tajny radca; Generał lejtnant; Hofmeister, Stallmeister, Jägermeister; Wiceadmirał;
IV – Rzeczywisty radca stanu; Generał major; Kontradmirał;
V – Radca stanu; Komandor; Oberberghauptmann;
VI – Radca kolegialny, radca wojenny; Pułkownik; Kamerführer; Kapitan I rangi; Berghauptmann;
VII – Radca nadworny; Podpułkownik; Kapitan II rangi; Oberbergmeister;
VIII – Asesor kolegialny; Major; Kapitan Leitnant; Oberhüttenverhalter, Bergmeister;
IX – Radca tytularny; Kapitan; Hofführer; Leitnant; Markschneider, Oberbergprobierer;
X – Sekretarz kolegialny; Sztabskapitan; Hüttenverhalter;
XI – Sekretarz okręgowy;
XII – Sekretarz gubernialny; Porucznik; Stolnik; Mat; Bergprobierer;
XIII – Sekretarz prowincjonalny, senacki, synodzki; Podporucznik; Schichtmeister;
XIV – Registrator kolegialny; Chorąży; Schichtmeister.
Podaję za Wikipedią
Była ona swego rodzaju przejawem myślenia oświeceniowego. Dawała szanse awansu społecznego w państwie carów. Można było awansując osiągnąć szlachectwo dziedziczne. Do czasów Aleksandra I rzeczywiście czyniono z tego użytek. Później system zaczęto uszczelniać. To już w okresie reakcji pooświeceniowej. Już nie osiągnięcia się liczyły tylko pochodzenie. Jedynie „zbrojni cnotą fortuny” mieli szansę na awans. Także system szkolny przystosowano do blokowania awansów. Co ciekawe system opracowany pod kierownictwem księcia Adama Jerzego Czartoryskiego miał na celu ograniczenie dostępu do stanowisk szlacheckiej gołoty w „guberniach dawniej polskich” (Kijowszczyzna, Podole, Wołyń). Od 1824 roku obowiązywała zasada pochodzenia przy dostępie do nauki. Klasy dzielono wg następującego wzoru.
- Klasy, do której należą rolnicy i rzemieślnicy.
- Ludzie wykonujący zawody, sztuki, rzemiosła, które wymagają pewnego zasobu wiedzy i długiej praktyki, do tej klasy należy również zaliczyć uboższą szlachtę, tak liczną w guberniach polskich.
- Tych, którzy posiadają środki, aby zapewnić swoim dzieciom staranniejsze wykształcenie i przygotować je bądź do użytecznej służby państwowej, bądź też do zajęć przynoszących pożytek ogółowi.
Cytat z pisma zredagowanego na posiedzeniach od 14 listopada do 21 grudnia 1823 r. przez rektora Uniwersytetu Wileńskiego według wskazówek kuratora (Czartoryskiego); APAN, Warszawa, Chmaj 88, podaję za: Daniel Beauvois, Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Podolu, Wołyniu i Kijowszczyźnie 1793-1914, Lublin 2005, s. 249-250.
Ponieważ w tym systemie gimnazja miały przygotowywać do nauki na uniwersytecie, a dostęp do nich miała tylko klasa najwyższa (bogata szlachta), zamknięto drogę awansu poprzez naukę. Widać to także po klasyfikacji czynów nie widocznej na zamieszczonej tabeli, a dotyczącej Uniwersytetu Wileńskiego.
- Student pochodzenia szlacheckiego wstępując na uniwersytet otrzymywał XIV stopień czynu;
- Kandydat (to stopień naukowy) otrzymywał XII stopień;
- Magister – stopień IX;
- Doktor – stopień VIII.
Przepisy te obowiązywały tylko w latach 1803-1811. Po tym okresie wprowadzono ograniczenie wyzwalające studentów z klas opodatkowanych (więc innych niż szlachta) dopiero po ukończeniu studiów. Skoro od 1824 roku nie przygotowywano już do studiów nieszlachtę nie było już problemu z awansami do stanu szlacheckiego. Dodatkowo wprowadzono warunek stażu na stanowisku objętym rangą, lata zaś określono tak by nie sprawiały wrażenia niemożliwych do osiągnięcia ale jednocześnie mało realne. Były pomysły by wyłączyć ze możliwości otrzymania szlachectwa rangi od XIV do IX.
To wszystko jest objawem strachu starej elity w zetknięciu z rosnącą nową elitą (intelektualną). Wyłączenie awansu dla wielkiej części społeczeństwa owocowało spadkiem liczby uczniów w wyższych klasach szkół. Młodzież zdobywając wiedzę odkrywała, że to nie ma żadnego znaczenia. Przed 1830 rokiem polska młodzież szlachecka czekała na rewolucję.