Władimir Toporow miał twierdzić, że każde miasto ma swój mit założycielski. Jak to jest w przypadku moich Puław?

W Wikipedii zapisano:

Pierwsza osada w miejscu zajmowanym obecnie przez Puławy została założona na początku XVI w. i obsługiwała przeprawę przez Wisłę.

Od 2. połowy XVII w. Puławy znajdowały się w posiadaniu Lubomirskich. Marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski w latach 1676-1679 wybudował tutaj swoją letnią rezydencję. Jego córka Elżbieta w 1687 r. wniosła Puławy jako wiano do małżeństwa z Adamem Mikołajem Sieniawskim, późniejszym hetmanem wielkim koronnym. Jego sympatia dla Augusta II Mocnego sprowadziła na Puławy w 1706 r. zniszczenia podczas tzw. "drugiego potopu szwedzkiego".

W 1731 r. córka Sieniawskiego Maria Zofia wyszła za mąż za wojewodę ruskiego Aleksandra Augusta Czartoryskiego. Od tego momentu Puławy na 100 lat stały się własnością familii, jak określano wtedy rodzinę Czartoryskich. W tym czasie miejscowość przeżyła swój złoty wiek. W 1761 r. syn Augusta, Adam Kazimierz, poślubił Izabelę Flemming, jedyną dziedziczkę majątku po podskarbim wielkim litewskim Janie Jerzym Flemmingu. W 1784 r., po śmierci Augusta, Adam i Izabela przenieśli się do Puław. W ciągu następnych lat powstało tutaj konkurujące ze stolicą centrum życia kulturalnego i politycznego. Miejscowość zyskała przydomek Polskie Ateny. Na dworze puławskim przebywali niemal wszyscy znani przedstawiciele epoki: Grzegorz Piramowicz, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Julian Ursyn Niemcewicz, Adam Naruszewicz, Jan Paweł Woronicz, Franciszek Karpiński, Franciszek Zabłocki, Jan Piotr Norblin, Marcello Bacciarelli, Kazimierz Wojnakowski. Okres rozbiorów przyniósł dla Puław kolejne zniszczenia. W odwecie za wsparcie udzielone Kościuszce przez Czartoryskich w 1794 r. wojska rosyjskie zniszczyły puławską rezydencję i splądrowały okoliczne wsie.

Odbudowę rozpoczęła w 1796 r. księżna Izabela. Wykorzystała przy tym talent architekta Piotra Aignera, przebudowując nie tylko rezydencję, ale też wznosząc szereg budowli ogrodowych w przylegającym do pałacu parku. W jednej z tych budowli, w Świątyni Sybilli, w 1801 r. księżna założyła pierwsze w Polsce muzeum, gromadzące pamiątki narodowe.

Koniec złotego wieku Puław przyniosło Powstanie listopadowe. Tu pułkownik Juliusz Małachowski dokonał brawurowego napadu na koszary rosyjskie, a także w dniu 2 marca 1831 roku rozegrała się zwycięska bitwa pod Puławami.

Po upadku powstania Czartoryscy zostali zmuszeni do emigracji, a majątek uległ konfiskacie. Puławy stały się spokojną, prowincjonalną miejscowością. W roku 1842 dla zatarcia śladów polskości, władze rosyjskie przemianowały Puławy na Nową Aleksandrię. Zapoczątkowany został rozwój placówek naukowo-oświatowych. Kolejno tworzono: w 1844 r. Instytut Wychowania Panien; w 1862 r. Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, zamknięty po upadku Powstania styczniowego; w 1869 r. Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa.

W 1906 r. Puławy otrzymały prawa miejskie. W następnym roku do miasta włączono pobliskie wsie: Mokradki oraz Puławską Wieś. W roku 1915 miasto opuściły wojska rosyjskie, potem austriackie. W czasie I wojny światowej Puławy doznały znacznych zniszczeń. W okresie międzywojennym zaczął rozwijać się przemysł, oprócz tego w miejsce dawnego Instytutu Rolniczego, utworzono Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego. Powierzchnię miasta powiększono w 1934, przyłączając do niego Włostowice, Rudę Las, Rudę Czachowską oraz Wólkę Profecką. Rozwój miasta przerwał wybuch II wojny światowej, w której zginęła trzecia część mieszkańców.

W 1944 roku Puławy zostały zdobyte przez Armię Czerwoną i przez współdziałających z nią żołnierzy Armii Krajowej.

24 kwietnia 1945 roku zgrupowanie organizacji Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość pod dowództwem Mariana Bernaciaka ps. Orlik rozbiło miejscowy Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego.

Powojenną historię zdominowała decyzja o budowie Zakładów Azotowych, podjęta przez polskie władze w 1960 r. Po tej dacie nastąpił znaczny wzrost liczby ludności, zmienił się także charakter miejscowości. Z małego miasteczka Puławy stały się miastem przemysłowym.

Na stronie internetowej Urzędu Miasta w Puławach:

Puławy powstały na początku XVII wieku jako niewielka osada handlowo-rybacka położona u przeprawy przez Wisłę. W latach 1671-76 Stanisław Herakliusz Lubomirski, marszałek wielki koronny, zaczął wznosić na stromym skraju wiślanej skarpy obronny pałac, zaprojektowany przez znanego architekta Tylmana z Gameren. W 1702 roku Puławy stały się własnością rodziny Sieniawskich. W czasie wojny północnej w 1706 roku wojska szwedzkie dowodzone przez króla Karola XII przeprawiły się przez Wisłę i spaliły osadę.

Odbudowę i przebudowę osady pałacowej podjęła Elżbieta Sieniawska i jej córka Zofia, żona Augusta Czartoryskiego. W ten sposób Puławy przeszły w ręce rodu Czartoryskich. To za sprawą tego rodu Puławy stały się znanym ośrodkiem życia politycznego i kulturalnego kraju, zyskując miano „Polskich Aten”. Na dworze księcia Adama Czartoryskiego (syna Augusta) i jego żony Izabeli z Flemmingów przebywali wybitni twórcy i artyści tacy jak: Grzegorz Piramowicz, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Julian Ursyn Niemcewicz, Jan Paweł Woronicz, Franciszek Zabłocki i wielu innych. Za sprzyjanie powstaniu Tadeusza Kościuszki caryca Katarzyna II ukarała Czartoryskich spustoszeniem Puław przez wojska carskie. Po powstaniu księżna Izabela podjęła decyzję o odbudowie i znacznej rozbudowie parku. Powstał wtedy Dom Gotycki, Świątynia Sybilli, Brama Rzymska oraz Kaplica wzorowana na rzymskim Panteonie. Pomysłodawcą wszystkich budowli powstałych w tamtym czasie na terenie osady był architekt Chrystian Piotr Aigner. Po upadku powstania listopadowego w 1831 roku dobra puławskie zostały skonfiskowane przez rząd carski, a w 1845 roku Puławy przemianowano na Nową Aleksandrię. W 1862 roku w Puławach powstał Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, przemianowany w 1869 roku na Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, który pod nazwą Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa istnieje do dziś. W ten sposób Puławy stały się ważnym ośrodkiem naukowym; tradycję tę wciąż kontynuują liczne instytucje naukowo-badawcze. W roku 1906 Nowa Aleksandria uzyskała prawa miejskie. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku nazwę miasta ponownie zmieniono z Nowej Aleksandrii na Puławy.

W czasie I wojny światowej wojska rosyjskie wybudowały w Puławach drewniany most na Wiśle, który został zniszczony w 1939 roku i odbudowany w pierwszych latach po wojnie. W czasie II wojny światowej w 60% zniszczona została zabudowa miasta. Wraz z decyzją o ulokowaniu w Puławach kombinatu chemii ciężkiej rozpoczął się okres intensywnego rozwoju gospodarczego miasta. Już w okresie międzywojennym Puławy stały się ważnym ośrodkiem naukowym (na bazie utworzonego przez władze carskie w 1869 roku Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego). Aktualnie miasto jest siedzibą wielu placówek naukowych o znaczeniu ogólnopolskim: Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, filii Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Państwowego Instytutu Weterynaryjnego, Instytutu Nawozów Sztucznych, Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii. Gospodarczy charakter Puław wyznacza działalność Zakładów Azotowych „Puławy” SA – największego polskiego wytwórcy nawozów azotowych, melaminy i kaprolaktamu.

W Puławach toczy się także bogate życie kulturalne. Obok wielu imprez lokalnych i regionalnych znalazły tu swoje miejsce cyklicznie odbywające się imprezy o ugruntowanej renomie, znane w kraju i za granicą takie jak: Ogólnopolskie Puławskie Spotkania Lalkarzy, Międzynarodowe Warsztaty Jazzowe, Międzynarodowe Warsztaty Muzyki Kameralnej czy Ogólnopolski Konkurs Tańców Polskich „O Pierścień Księżnej Izabeli”.

Jak widać najwięcej miejsca poświęcono Czartoryskim i ich pałacowi. Życie kulturalne i polityczne toczyło się w pałacu, który był letnią rezydencją książąt Czartoryskich. Zimę spędzali w Warszawie. Jaki był ich sprawczy udział w powstaniu miasta? Czy podobny do również zmitologizowanego Muzeum Czartoryskich? Muzeum jak wiadomo było instytucją prywatną. Jego powstanie ma związek z ideami oświeceniowymi jednak niewielu kolekcjonerów decydowało się na tworzenie instytucji publicznych udostępniających ich zbiory szeroko pojętemu społeczeństwu. Pierwszy był Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie. Zbiory Czartoryskich udostępniono publicznie dopiero po 1876 r. Do tego czasu najpierw były przeznaczone dla elitarnej grupy dopuszczanej przez Czartoryskich do Muzeum w puławskim parku, a po powstaniu listopadowym zbiory uległy rozproszeniu. Dopiero wnuk kolekcjonerki odtworzył kolekcję i ją udostępnił w Krakowie. Ale miało być o Puławach…

Sama wieś Puławy istniała jeszcze na długo przed powstaniem pałacu. Zamieszkiwali ją ludzie związani w większości z Wisłą. W pobliżu znajdowała się przeprawa przez rzekę. Po drugiej stronie rzeki znajdował się Jaroszyn ze swoją starą parafią, która długo sięgała i na puławską stronę Wisły. Do czasu utworzenia parafii we Włostowicach. Same Włostowice jak zapisano w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich także rozwijały się przy przeprawie przez Wisłę. W tym samym Słowniku w haśle "Puławy" można odnaleźć ślad legendy o posiadanych niegdyś przez Włostowice prawach miejskich. Puławy stały się więc dla starszych Włostowic osadą konkurencyjną. Ostatecznie rozrastające się Puławy wchłonęły najpierw Mokradki oddzielające je od Włostowic, a ostatecznie też i same Włostowice. Działo się to już w wieku XX.

Oczywiste wydaje się, że przyczynić się do rozwoju miejscowości można wspierając jej rozwój. Np nadając jej przywilej odbywania jarmarków, brukowanie ulic, tworzenie instytucji publicznych. Tu Czartoryscy jakby stawiali opór. Wybrukowali co prawda drogę wspinającą się na skarpę wiślaną biegnącą w pobliżu ich kaplicy ale już na jarmarki się nie zgadzali. Prawo ich urządzania osada otrzymała w okresie Księstwa Warszawskiego od Fryderyka Augusta I. Mieli Czartoryscy udział w powstaniu w Puławach szpitala. To oni sfinansowali budowę lazaretu. Chorymi zajmował się nadworny lekarz Czartoryskich Karol Kitthel. Był to początek XIX wieku. Większość chorych na co dzień pełniła funkcje służebne związane z funkcjonowaniem dworu. Opieką otoczono także mieszkańców okolicznych dóbr należących do Czartoryskich. Trafiali tu także ranni żołnierze podczas kampanii 1809 roku i podczas powstania listopadowego.

Rozwój miejscowości to także wspieranie handlu, rzemiosła i przemysłu. Tu jednak Czartoryscy ewidentnie prezentowali inny sposób myślenia. Interesował ich rozwój w skali szerszej niż osada przypałacowa z której wyrosło obecne miasto. Dlatego sprowadzeni z Saksonii rzemieślnicy osiedli w Końskowoli. Końskowola od wieków pełniła ważną funkcję centrum administracyjnego całego klucza końskowolskiego do którego należały także Puławy. Była największą i najludniejszą osadą w całym kluczu. W niej funkcjonowała też najstarsza w kluczu gmina wyznaniowa żydowska, której podporządkowana była gmina (kahał albo raczej przykahałek) we Włostowicach i w Puławach (istniały dwa jednocześnie? informacja o nich pochodzi z 1765 roku). Gdy Żydzi chcą się osiedlić w Puławach otrzymują na to zgodę i zostaje wyznaczony dla nich teren w pobliżu targowiska. A Saksończycy z Końskowoli odchodzą do Białegostoku. Na wniosek Rządu Królestwa Polskiego w sprawie nadania praw miejskich Adam Jerzy Czartoryski w 1824 roku odpowiedział negatywnie odkładając tą sprawę na 6 lat. Nawet uruchomienie przez Czartoryskich papierni w nabytym w XIX wieku Celejowie nie poprawia sytuacji. Produkcja nie przynosi spodziewanych dochodów. W 1830 r. miała w Puławach powstać pierwsza drukarnia. I zaraz wybucha powstanie listopadowe rozpoczynające w dziejach Puław okres stagnacji.

Przed 1888 rokiem o osadach powiatu nowo-aleksandryjskiego (puławskiego) napisano w Słowniku geograficznym:

…miast we właściwym znaczeniu słowa nie ma w powiecie. Kazimierz był miastem w przeszłości; Puławy, Końskowola, Kurów, Opole i inne miasteczka są to właściwie wsie z targami, centra wielkich dóbr, niemające ani w przeszłości ani obecnie cech miejskich.

Dalszy rozwój Puław związany był nadal z pałacem. Okres stagnacji to czas od konfiskaty dóbr należących wcześniej do Czartoryskich do czasu gdy z Marymontu do Puław przeniesiono Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny. Powstanie tak dużej instytucji do której wciąż z całego Imperium napływali nowi wychowankowie dało impuls gospodarczy potrzebny rozwojowi osady i przekształceniu jej w miasto. Jest to czas po 1862 roku. Mit powstanie miasta odsuwa w czasie i posila się legendą o polskich Atenach, które były udziałem nielicznych i z reguły przebywających w Puławach przelotnie arystokratów (nie koniecznie herbowych). Tymczasem ośrodek miejski powstaje znacznie później i Czartoryscy nie mają wpływu na jego rozwój. Władze carskie nadały obecny kształt dawnemu centrum miasta przenosząc targowisko w miejsce obecnej hali targowej. Powstają cmentarze w Puławach przy ulicach Piaskowej i Dęblińskiej zastępując dawne położone we Włostowicach. W Puławach także umieszczono siedzibę władz powiatowych przyspieszając postępującą degradację roli Kazimierza Dolnego i Końskowoli. Można więc powiedzieć, że na rozwój miasta miały istotny wpływ decyzje Aleksandra Wielopolskiego i władz carskich. Po Czartoryskich pozostały tylko legenda ich dworu i sam budynek pałacu wraz z parkiem. Ale to Czartoryscy są mitycznymi założycielami miasta.