Warszawski cmentarz przy ul. Okopowej 49/51 - z powierzchni± 33,6 hektara i ponad 200.000 przyjętych pochówków - należy do największych żydowskich nekropolii na ¶wiecie.

Pierwszy cmentarz żydowski w Warszawie założono w ¶redniowieczu poza murami miasta. Emanuel Ringelblum lokalizację nekropolii opierał na zapisie zawartym w jednym z dokumentów księcia Bolesława V, wzmiankuj±cym cmentarz żydowski "na drodze, wiod±cej do Czerska". Cmentarz ten mógł istnieć zapewne już w XIV wieku i funkcjonował do końca XV wieku, kiedy to wypędzono Żydów z Warszawy. Wiadomo, że około 1520 r. ksi±żęta mazowieccy Jan i Stanisław podarowali plac po zniszczonym cmentarzu żydowskim parafii ¶w. Jana. Materiały Ľródłowe podaj±, że w 1531 r. w tym miejscu zbudowano piekarnię.

Przez ponad dwie¶cie kolejnych lat Żydzi mieszkaj±cy w rejonie Warszawy grzebali swoich zmarłych w Grodzisku Mazowieckim, Nadarzynie, Sochaczewie, Węgrowie i Nowym Dworze Mazowieckim. W dobie komunikacji konnej i przy zachowaniu wymogu dokonania pochówku w ci±gu doby od chwili zgonu, musiało to być ogromne utrudnienie. Stan ten trwał do lat osiemdziesi±tych XVIII wieku1780 t. , kiedy to z inicjatywy warszawskiego bankiera, Szmula Zbytkowera król Stanisław August Poniatowski wydał zgodę na utworzenie cmentarza żydowskiego na prawym brzegu Wisły, przy obecnej ul. ¦w. Wincentego. 26 lat póĽniej, w 1806 r., Gmina Żydowska w Warszawie założyła własny cmentarz przy ul. Gęsiej, obecnie zwany cmentarzem żydowskim przy ul. Okopowej.

Cmentarz żydowski w Warszawie jest miejscem spoczynku znamienitych osobisto¶ci, cenionych nie tylko przez Żydów. Wymieńmy niektóre z pochowanych tu osób:

Ludwik Zamenhof - lekarz pochodz±cy z Białegostoku, politolog, syjonista, twórca i propagator języka esperanto. Jego grób znajduje się w głównej alei, w kwaterze 10, rz±d 2.

Hipolit Wawelberg - finansista i filantrop, twórca Fundacji "Tanie Mieszkania w Warszawie", założyciel znanej warszawskiej szkoły technicznej. Współfinansował budowę pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie oraz pierwsze w Królestwie Polskim wydanie jego dzieł. Współzałożyciel Muzeum Przemysłu i Rolnictwa oraz Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej.

Chaim Zelig Słonimski - astronom, wynalazca, publicysta. Pracował nad ulepszeniem maszyny licz±cej, telegrafu, procesu cynowania naczyń. Wydawca kilku ksi±żek po¶więconych matematyce i atronomii. Na łamach swojego tygodnika "Ha-cifra" propagował idee asymilacji. Jego wnukiem był Antoni Słonimski,

Samuel Dickstein - matematyk, historyk sztuki, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, autor podręczników i opracowań z zakresu algebry i historii matematyki, pierwszy prezes Towarzystwa Kursów Naukowych,

Edward Flatau - wybitny lekarz neurolog, autor wielu podręczników i prac z zakresu neurologii, neurochirurgii i neurobiologii;

Majer Bałaban - historyk, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wybitny badacz dziejów polskich Żydów, autor kilkudziesięciu opracowań po¶więconych historii Żydów w Krakowie, Lublinie i Lwowie,

Estera Rachela Kamińska - aktorka, założycielka warszawskiego Teatru Żydowskiego. Odnosiła sukcesy na scenach między innymi Paryża, Odessy, St. Petersburga. Współzałożycielka Warszawskiej Grupy Literackiej,

Samuel Orgelbrand - absolwent Szkoły Rabinów, filantrop, warszawski antykwariusz i księgarz, wydał 28-tomow± Encyklopedię Powszechn± oraz wiele dzieł w języku hebrajskim,

Szymon Askenazy - historyk, dyplomata, przedstawiciel polskiego rz±du przy Lidze Narodów w Genewie, wykładowca na Uniwersytecie Lwowskim, członek Akademii Umiejętno¶ci,

Henryk Wohl - zwolennik asymilacji, wychowanek Szkoły Rabinow, minister finansów Rz±du Narodowego w okresie Powstania Styczniowego. Skazany na zesłanie na Syberię, wrócił do kraju po dwudziestu latach. Jego pogrzeb przybrał charakter manifestacji niepodległo¶ciowej,

Feliks Perl - działacz lewicowy, poseł, współtwórca Polskiej Partii Socjalistycznej, naczelny redaktor pisma "Robotnik",

Julian Stryjkowski, wła¶ć. Pesach Stark - pisarz, autor między innymi takich dzieł jak: "Austeria", "Głosy w ciemno¶ci", "Sen Azrila", "Juda Makabi",

Icchok Lejbusz Perec - klasyk literatury żydowskiej, twórca między innymi takich dzieł, jak: "Noc± na starym rynku", "Obrazki z podróży po prowincji", "Znane scenki", "Motywy chasydzkie", "Upadek dworu cadykowego", "Opowiadania ludowe",

Salomon Zeinwel Rapaport (Szymon Anski) - pisarz, dramaturg i publicysta, znawca folkloru. Autor dzieła "Na pograniczu dwóch ¶wiatów", czyli "Dybuka" - jednego z najbardziej popularnych utworów w języku jidysz.

Adam Czerniakow - działacz społeczny i poltyczny, , prezes Judenratu w getcie warszawskim. Odmówił Niemcom pomocy w organizacji transportów Żydów do obozów zagłady i popełnił samobójstwo. Grobowiec Czerniakowa znajduje się w alei głównej, tuż obok grobu Zamenhoffa.

Cmentarz przy ul. Okopowej zaskakuje różnorodno¶ci± form nagrobków. Przeważaj± oczywi¶cie macewy, czyli pionowe płyty nagrobne, w starej czę¶ci można znaleĽć też nieobrobione, proste kamienie granitowe. Liberalizacja oraz zróżnicowanie maj±tkowe warszawskich Żydów spowodowało pojawienie się zupełnie nowych form grobowców o rozmaitej, bardzo bogatej stylistyce, wykonanych w stylu egipskim, modernistycznym czy empire. Wiele z nich to prawdziwe dzieła sztuki sepulkralnej, tworzone przez takich mistrzów jak Dawid Friedlander, Szymon Kratka, Henryk Kuna czy wreszcie Abraham Ostrzega.

Spaceruj±c główn± alej± odnajdziemy grób aktorki Estery Racheli Kamińskiej - jej grobowiec zaprojektowany przez Fiszela Rubinlichta zdobi± płaskorzeĽby tygrysa, jelenia, orła i lwa - oraz monumentalne mauzoleum pisarzy: Icchaka Lejba Pereca, Szymona An-Skiego i Jakowa Dinezona. Na końcu alei przy odrobinie zaangażowania można odszukać nagrobek Estery Pave z zabronionym w judaizmie przedstawieniem ludzkiej postaci. By nie drażnić ortodoksów, skryto je na odwrocie płyty nagrobnej.

Cmentarz jest też największym w Polsce skupiskiem oheli, czyli budynków chroni±cych groby osób zasłużonych dla społeczno¶ci żydowskiej. W większo¶ci s± to konstrukcje o skromnej, wręcz ascetycznej architekturze. Do wyj±tków należy wykonany przez Dawida Friedlandera neoromantyczny grobowiec kupca i cenionego członka warszawskiej gminy żydowskiej Bera Sonnenberga. Na ¶cianach ohelu umieszczono dwie płaskorzeĽby, które w przeszło¶ci były polichromowane. Jedna z nich stanowi ilustrację do psalmu 137: "Nad wodami Babilonu, tam siedzieli¶my i płakali¶my na wspomnienie Syjonu, na wierzbach tej krainy zawiesili¶my lutnie". Z drugiej strony umieszczono płaskorzeĽbione wyobrażenie Warszawy. Powszechnie uważa się, że jest widok warszawskiej Pragi z cmentarzem żydowskim na Bródnie, założonym przez ojca Berka Sonnenberga - Szmula Zbytkowera i wiatrakami znajduj±cymi się przy dzisiejszym Rondzie Wiatraczna. Niektórzy jednak twierdz±, że jest to obraz lewobrzeżnej czę¶ci stolicy, z cmentarzem przy ul. Okopowej i wiatrakami w rejonie ul. Młynarskiej. Kaplica grobowa Sonnenberga uważana jest za ohel najciekawszy pod względem architektonicznym.

Kronikarz warszawskiego getta Emanuel Ringelblum w swym pamiętniku w dniu 20 maja 1940 roku tak opisywał cmentarz z lat okupacji: "Zmarłych grzebie się noc±, między godzin± pierwsz± a pi±t± nad ranem, bez całunu w białym papierze, który się potem zabiera, w masowych grobach. Na pocz±tku układano zwłoki w oddzielnych grobach, jedne obok drugich, obecnie za¶ w jednym grobie. Brak już ziemi do chowania nieboszczyków. (...) Na cmentarz przychodz± stale różne grupy wycieczkowiczów (wojskowi, cywile), większo¶ć nie okazuje Żydom żadnego współczucia (.....). Szczególne zainteresowanie wywołuje szopa, w której leż± w ci±gu dnia dziesi±tki nieboszczyków. Byłem dzi¶ w tej szopie. To po prostu makabra. Pod osłon± z czarnego papieru leży mnóstwo trupów, okrytych strzępami odzieży, prawie jak w jatce. Nieboszczycy to ko¶ciotrupy, widzi się tylko ko¶ci obci±gnięte cienk± skór±". Trzy miesi±ce póĽniej Ringelblum zanotował: "W upalne zieje od tych masowych grobów tak silny odór, że nie sposób przej¶ć obok nich, nie zatykaj±c nosa".

Fotograficzn± dokumentację tego dramatu tworz± między innymi zdjęcia wykonane przez Niemców. Wiele zdjęć na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej zrobił feldfebel Wehrmachtu, H. Jost. Jego liczne fotografie, wykonane 19 wrze¶nia 1941 roku, w dniu urodzin autora, obrazuj± skalę dramatu. Dzięki uprzejmo¶ci p. Jana Jagielskiego z Żydowskiego Instytutu Historycznego, w naszym serwisie prezentujemy niektóre ze zdjęć H. Josta. Uprzedzamy, że zdjęcia przedstawiaj± drastyczne sceny. Kliknij tu, by zobaczyć wybrane fotografie H. Josta.

Z drugiej strony cmentarz stanowił miejsce, w którym schronienia szukali uciekinierzy z getta. Przypomina o tym chociażby otwarty właz do kanału ¶ciekowego, ł±cz±cego cmentarz z gettem i "aryjsk±" czę¶ci± miasta czy zachowana do dzi¶ - wykonana z szyn tramwajowych, macew i cegieł - kryjówka, w której okupację przetrwała rodzina Karmi.

Za placem po zniszczonej synagodze zwraca uwagę wzruszaj±cy Pomnik Pamięci Dzieci - Ofiar Holocaustu, ufundowany przez Jacka Eisnera. Na jednej z jego ¶cian umieszczono napis: "Babcia Masza miała dwadzie¶cioro wnucz±t, Babcia Hana miała jedena¶cioro. Tylko ja ocalałem. Jacek Eisner". W doln± czę¶ć pomnika wtopiono zdjęcia żydowskich dzieci, które zginęły w latach II wojny ¶wiatowej. Każda fotografia skrywa tragiczn± historię. I tak zdjęcie zamy¶lonej dziewczynki w kraciastym ubraniu i czapce przedstawia Lusię, córkę Chaskiela Bronsteina, wła¶ciciela zakładu Fotografika w Tarnowie, wzmiankowanego przez Pawła Huelle w opowiadaniu "Mercedes Benz". Rodzina Bronsteinów została wywieziona do obozu na terenie III Rzeszy. W jednym z listów Bronsteinowie informowali, że czuj± się dobrze, maj± widok na Alpy i prosz± o przysłanie chleba. Ich dalszy los pozostał nieznany.

Obok wzniesiono symboliczn± mogiłę Janusza Korczaka i jego wychowanków z Żydowskiego Domu Dziecka. Pomnik ten pocz±tkowo był wykonany ze sztucznej żywicy. Okazał się jednak materiałem łatwopalnym. Dzięki darczyńcom kilka lat temu wykonano jego kopię z br±zu. Oryginał przekazano do Szkolnego O¶rodka Wychowawczego w Borzęcziczkach, którego wychowankowie zajmuj± się restauracj± żydowskich cmentarzy.

Na terenie przylegaj±cym do cmentarza od strony południowej, przy ul. Gibalskiego znajduje się miejsce eksterminacji Polaków i Żydów. Podczas II wojny ¶wiatowej hitlerowcy dokonywali tu masowych egzekucji, a ofiary zakopywali w zbiorowych mogiłach.

Cmentarz można odwiedzać od poniedziałku do czwartku w godzinach 10.00 - 17.00 (w miesi±cach jesienno-zimowych do zmroku), w pi±tki w godzinach 09.00 - 13.00 , w niedziele od godz. 09.00 do 16.00. W soboty oraz w dni ¶wi±t żydowskich cmentarz jest nieczynny. Od zwiedzaj±cych można zostać pobrana niewielka (ok. 6 zł) opłata za wstęp. W domu pogrzebowym można nabyć publikacje na temat cmentarza.

Na przełomie lat 2006 i 2007 dokonano inwentaryzacji grobów. Więcej informacji o prowadzonych pracach można znaleĽć tutaj. Spis nagrobków wraz z prost± w obsłudze wyszukiwark± jest dostępny na witrynie internetowej www.cemetery.jewish.org.pl.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski

Polecamy odwiedzenie oficjalnej strony internetowej cmentarza - http://beisolam.jewish.org.pl

Wiele zdjęć z cmentarza przy ul. Okopowej znajdziesz w fotogalerii Mariusza Sprucha
Przeczytaj wiersz Mosze Knaphajsa "SKARGA MOJEGO TATY NA CMENTARZU NA GĘSIEJ
Cmentarz żydowski w Warszawie na mapie satelitarnej
Współrzędne cmentarza wg GPS: N 52° 14.700' E 020° 58.600'

OdwiedĽ też strony po¶więcone innym cmentarzom żydowskim w Warszawie:
Cmentarz ¶redniowieczny
Cmentarz żydowski na Bródnie
Cmentarz żydowski w Rado¶ci
Cmentarz żydowski w Aleksandrowie