Na mapie polskich judaików Tykocin (w języku jidysz: Tiktin) zajmuje miejsce szczególne. W tej niewielkiej miejscowo¶ci, malowniczo położonej nad Narwi±, stosunkowo dobrze zachował się układ urbanistyczny typowego żydowskiego sztetl ze star± zabudow± oraz siedemnastowieczn± synagog±.

W sali głównej nie mogły przebywać kobiety, ich miejsce było w przybudówce do synagogi, czyli babińcu, sk±d mogły obserwować modły przez zakratowane okna. Wieża w północno-wschodnim narożniku pełniła funkcję między innymi więzienia. Odtworzono w niej pokój rabina oraz pokój ze stołem nakrytym do Seder Pesach, czyli wieczerzy paschalnej. Przed wej¶ciem do synagogi widać jeszcze fundamenty zniszczonych kramnic, w których działały niegdy¶ sklepiki i warsztaty, a znajduj±cy się obok budynek to dawna "mała synagoga", pełni±ca niegdy¶ funkcję domu talmudycznego oraz szkoły kahalnej.

W obu budynkach mie¶ci się dzi¶ muzeum, z ciekaw± kolekcj± judaików oraz innych zabytków zwi±zanych z histori± Tykocina. W synagodze organizowane s± okresowe wystawy, koncerty oraz inscenizacje ¶wi±t żydowskich.

Na tyłach synagogi zachował się stary, drewniany dom. Jedno z okien ganku wci±ż jeszcze zdobi wykonana z cienkich listew Gwiazda Dawida. Przy ul. Piłsudskiego znajdziemy dom rodzinny Zamenhofów. W piwnicy "małej synagogi" urz±dzono restaurację Tejsza, w której serwowane s± dania kuchni żydowskiej, między innymi: cymes, kugel, kreplech.

Cmentarz żydowski w Tykocinie zlokalizowany jest kilkaset metrów od synagogi, przy drodze z Tykocina do Kiermus i Pentowa, przy ul. 27 Maja. Jest to jedna z najstarszych polskich nekropolii żydowskich, istniej±ca od 1522 r., a więc od czasów sprowadzenia przez Olbrachta Gasztołda Żydów do Tykocina. W przywileju dla społeczno¶ci żydowskiej, Gasztołd postanowił między innymi: "Miejsce też kładzenia się, gdzie martwe chować maj±, dali¶my im za ogrody, wjeżdżaj±c w bór pierwsz± gór± nad rzek±". Do 1750 r. chowano tu również Żydów z Białegostoku.

Nekropolię zniszczyli nazi¶ci, na ich rozkaz usunięto większo¶ć płyt nagrobnych i rozebrano cmentarny mur, a pozyskany w ten sposób kamień użyto do budowy dróg. W procesie dewastacji - także po wojnie - brali udział również niektórzy Polacy, którzy nagrobki wykorzystali do różnych celów w swoich gospodarstwach. Kilkana¶cie odzyskanych macew - z których czę¶ć po wojnie przerobiono na tarcze szlifierskie - przechowywanych jest w magazynie miejscowego muzeum. Dzi¶ na rozległej ł±ce można zobaczyć kilkadziesi±t macew, wykonanych z polnych kamieni granitowych. Trudno wyobrazić sobie, jak miejsce to wygl±dało przed wojn±. Przytoczmy zatem fragment sporz±dzonych w 1946 r. wspomnień Menachema Turka, jednego z nielicznych ocalałych tykocińskich Żydów: "Stary cmentarz był pokryty starymi, ciężkimi macewami sprzed stuleci. Grobami rabinów, gaonów i wielkich swego pokolenia. Grobami, do których zbliżano się zdj±wszy buty, ze strachem i wielkim szacunkiem. Grobami, wokół których powstawały legendy; macewami rozpadniętymi ze staro¶ci, ze szparami, w które ludzie w potrzebie drż±cymi palcami wkładali kwitlech i od razu odczuwali ulgę w zbolałych sercach".

Tomasz Wi¶niewski w artykule opublikowanym na łamach miesięcznika "Mówi± wieki" tak opisuje tykocińskie macewy: "Zachowane macewy reprezentuj± w większo¶ci typ macewy aszkanazyjskiej, cechuj±cy się surowo¶ci± i prostot± (...). Na terenie cmentarza brak jest celowo wytyczonych alejek, jedynie w czę¶ci zachodniej można dopatrzyć się układu rzędowego nagrobków. W czę¶ci starszej dominuje układ gniazdowy macew (...). W¶ród najciekawszych macew na uwagę zasługuj± kamienie z wypukłym liternictwem. Dzięki anonimowemu, z pewno¶ci± miejscowemu kamieniarzowi i jego żmudnej pracy, polegaj±cej na wydobyciu z kamienia wyrazistej hebrajskiej litery, wiele z owych macew jest stosunkowo łatwa do odczytania. Najstarsza zidentyfikowana macewa pochodzi z 1754 roku".

W zaro¶lach w zachodnim krańcu cmentarza można odnaleĽć nieliczne betonowe tumby, stanowi±ce pozostało¶ci po zniszczonych nagrobkach. Od strony północnej i wschodniej zachował się przedwojenny, betonowy mur.

W lesie w pobliskim Łopuchowie znajduje się masowa mogiła Żydów z Tykocina, rozstrzelanych tu w masowych egzekucjach przez nazistów w 1941 roku. Dwa sierpniowe dni wystarczyły niemieckim żołdakom, by unicestwić dwutysięczn± społeczno¶ć tykocińskich Żydów. Na pomniku umieszczono napis: "Tu spoczywaj± Żydzi z Tykocina i okolic zamordowani przez hitlerowców w sierpniu 1941 roku. W 50 rocznicę zbrodni mieszkańcy ziemi tykocińskiej".

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: K. Bielawski & Jacques Lahitte
Polecamy odwiedzenie stron internetowych:
www.sztetl.org.pl
www.shabbat-goy.com
www.bagnowka.com
Księgę Pamięci Tykocina znajdziesz tutaj
Przeczytaj też zeznania Menachama Turka
"Życie i zagłada Żydów w Tykocinie podczas niemieckiej okupacji"
oraz XIX-wieczny opis pocz±tków osadnictwa żydowskiego w Tykocinie.

W Tykocinie warto zatrzymać się w "Domu pod Czarnym Bocianem".
Jego gospodarz - p. Jan Maciejewski - jest historykiem sztuki,
kustoszem miejscowego muzeum i stanowi prawdziw± skarbnicę wiedzy o miasteczku.

Jesieni± 2008 r. od jednego z naszych korespondentów otrzymali¶my zdjęcia z Tykocina, wraz z komentarzem: "Na cmentarzu swobodnie pas± się krowy, cały teren nekropolii jest pokryty ich odchodami". T± informację przekazali¶my do ¶rodków masowego przekazu. Sprawę - tuż przed katolickim ¦więtem Zmarłych - nagło¶niły m. in. Gazeta Wyborcza oraz Teleleexpress. Dwa lata póĽniej podczas wizyty na cmentarzu nie odnotowali¶my ¶ladów wypasu, jednak w listopadzie 2011 r. Lucy Lisowska - reprezentuj±ca w Białymstoku warszawsk± Gminę Wyznaniow± Żydowsk± - stwierdziła, że cmentarz ponownie stał się pastwiskiem.