Już w latach 80-tych XIX w. gmina żydowska w Krakowie zdawała sobie sprawę ze stopniowego zapełniania cmentarza przy ul. Miodowej i konieczno¶ci± zorganizowania nowego miejsca pochówku. Władze gminy w Krakowie postulowały m. in. użytkowanie cmentarza gminy podgórskiej. Sprawa ci±gnęła się latami i znalazła swój finał dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległo¶ci.

Ostatecznie postanowiono urz±dzić cmentarz w Woli Duchackiej, na stokach Krzemionek, w bezpo¶rednim s±siedztwie cmentarza podgórskiego. Ta lokalizacja była stosunkowo korzystna ze względu na relatywnie nieduż± odległo¶ć od Stradomia i Kazimierza, oraz możliwo¶ć kierowania konduktów pogrzebowych przez ul. Miodow±, Starowi¶ln± i III Most, a więc ci±gi komunikacyjne nie przebiegaj±ce przez centrum. Należy podkre¶lić, że w okresie międzywojennym oba cmentarze znajdowały się poza obszarem zwartej zabudowy.

14 lub 15 marca 1919 r. gmina żydowska w Krakowie zakupiła od Piotra Hoffmana parcele o ł±cznej powierzchni 13 morgów 1474 s±żni kwadratowych (ok. 8 ha). Dodatkowo 6 lipca 1921 r. Magistrat Stołecznego Miasta Krakowa sprzedał Gminie Izraelickiej w Krakowie kolejn± działkę o powierzchni 319 s±żni kwadratowych.

Lokalizacja cmentarzy na planie geodezyjnym Krakowa z 1934 r. (Ľródło: www.as.elte-s.com)

Prawdopodobnie w 1920 r. ogłoszony został konkurs na zagospodarowanie przestrzeni cmentarnej. Władze gminy oczekiwały ambitnego projektu, z monumentalnym domem przedpogrzebowym, w którym znalazłyby się m. in. poczekalnia dla rabina, pomieszczenie ("ubikacyja") dla Kohenów, kostnica, oddzielna kostnica dla zmarłych na choroby zakaĽne, pomieszczenie do rytualnej ablucji zwłok, dom modlitwy, czę¶ć biurowa i mieszkalna, garaż i stajnia. Kwatery grzebalne miały być wytyczone w kierunku wschód-zachód, przedzielone sieci± dróg głównych, bocznych i alejek. Projekt miał także uwzględniać wykonanie ruroci±gu odwadniaj±cego i rozplanowanie zieleni cmentarnej.

Konkurs wygrał 43-letni architekt inż. Adolf Siódmak, który w przeszło¶ci zaprojektował m. in. Dom Wenecki przy Rynku Głównym w Krakowie oraz budynek żydowskiego sierocińca w Tarnowie przy ul. Kołł±taja 13. Jego projekt przewidywał m. in. wzniesienie w północno-wschodnim narożniku cmentarza domu przedpogrzebowego w stylu orientalnym, na planie wydłużonego prostok±ta, z krytymi kopułami trzema ryzalitami, dziel±cymi bryłę budynku na dwie czę¶ci. Centralny ryzalit z kopuł± miał wysoko¶ć ok. 25 m, ryzality na krańcach skrzydeł budynku były nieco niższe. Dodatkowo w południowo-wschodnim narożniku cmentarza miał stan±ć znacznie skromniejszy budynek dla bractwa Chewra Kadisza (tzw. Szary Domek).

Prace przy urz±dzaniu cmentarza przeci±gały się w czasie. Utrudniał je kryzys, trudna sytuacja finansowa gminy oraz konieczno¶ć uzyskania różnych zezwoleń. Gmina musiała m. in. doprowadzić do cmentarza elektryczno¶ć, wykonać odwodnienia, dostosować drogi dojazdowe. Prace budowlane i wykończeniowe trwały do lat 30-tych i - ze względu na wybuch II wojny ¶wiatowej - nie zostały doprowadzone do końca.

Ceremonia otwarcia cmentarza i domu przedpogrzebowego odbyła się 6 kwietnia 1932 r. W uroczysto¶ciach prowadzonych przez rabina Josefa Nechemię Kornitzera uczestniczyły setki osób. Zgodnie ze starym zwyczajem, zebrani siedmiokrotnie okr±żyli cmentarz. W tym samym dniu w krakowskich synagogach odprawiono specjalne modlitwy w intencji cmentarza. O uroczysto¶ci pisały najbardziej znane gazety.

25 lipca 1932 r. władze gminy żydowskiej wyst±piły do władz miasta o zgodę na oficjalne otwarcie cmentarza. Pozytywna decyzja w tej sprawie została wydana 17 sierpnia 1932 r.

Dom przedpogrzebowy w dniu ceremonii otwarcia (foto: "Ilustrowany Kurier Codzienny", nr 96 z 06.04.1932.).

Więzień obozu Matys Brunnegraber tak wspomina prace przy budowie obozu i niszczeniu cmentarza: "Burzyli¶my mur cmentarny, co trwało długo, bo mur był gruby. Musieli¶my burzyć nagrobki kilofami, a groby się plantowało i fundamenty (baraków - przyp. KB) stawiało się na słupach. Słupy wbijało się do grobów na głęboko¶ć jednego metra. (....) Bagier (koparka mechaniczna - przyp. KB) przekopywał ziemię, z której wyrzucał ko¶ci szkieletów. Gdy napotykano czaszkę, Bagermeister kazał Żydom wyjmować złote zęby i mostki i zabierał je. Gdy byłem potem przydzielony do działu zegarmistrzowskiego, powiedział mi raz cynicznie: "Widzisz, złoto leży na ziemi, trzeba się tylko schylić po nie". (Ľródło: Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Relacje Ofiar Zagłady, sygn. 301/1732).

Obecnie granice cmentarza s± nieczytelne. We wschodniej czę¶ci na odcinku o długo¶ci około 60 m znajduj± się ruiny domu przedpogrzebowego oraz zachowany budynek dawnego bractwa Chewra Kadisza (tzw. "Szary Domek"), obecnie wykorzystywany jako mieszkania komunalne. W jego pobliżu w 2003 r., dzięki staraniom Fundacji Centrum Edukacji Kulturowej i Ekologicznej, ustawiono współczesn± macewę Sary Szenirer - założycielki sieci szkół Beit Jakow. W 2011 r. nieznana osoba lub organizacja wykonała nad grobem dach, tworz±cy rodzaj ohelu. Prawdopodobnie ze względu na brak pozwolenia na budowę, zadaszenie zostało rozebrane.

Poż±dane byłoby wytyczenie i oznaczenie granic oraz odpowiednie upamiętnienie cmentarza.

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
Bieberstein A., Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 1985.
Duda E., Żydowski Kraków, Kraków 2003.
Zbroja B., Miasto umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w latach 1868-1939, Kraków 2005.
Przeczytaj tekst A. Biebersteina "Zagłada żydowskich cmentarzy"