Żydzi mieszkaj±cy w Podgórzu - do 1915 r. odrębnym mie¶cie, póĽniejszej dzielnicy Krakowa - pocz±tkowo chowali swoich zmarłych w Kla¶nie pod Wieliczk±. Przewożenie zwłok na odległy o ok. 11 km cmentarz powodowało duże niedogodno¶ci. Od 1872 r. podgórscy Żydzi starali się o uzyskanie możliwo¶ci dokonywania pochówków na cmentarzu przy ul. Miodowej. Zgodę od gminy żydowskiej w Krakowie uzyskali dopiero w 1877 r., jednak kilka lat póĽniej decyzj± władz miasta wprowadzono zakaz przeprowadzania konduktów pogrzebowych przez most na Wi¶le. Podgórscy Żydzi ponownie zostali postawieni przed konieczno¶ci± użytkowania cmentarza w Kla¶nie.

W tym samym czasie - wraz z próbami utworzenia samodzielnej gminy wyznaniowej - przedstawiciele społeczno¶ci żydowskiej Podgórza wyst±pili do władz miasta z wnioskiem o wydzielenie gruntu na cmentarz. Pozytywn± decyzję w tej sprawie Rada Miasta wydała 27 paĽdziernika 1887 r. Cmentarz powstał w 1888 r. na południowym skraju miasta, przy jej granicy ze wsi± Wola Duchacka. W 1902 r. Rada Miasta dokupiła od Piotra Hoffmana około 800 m kw. w celu uregulowania drogi wiod±cej do cmentarza. W 1913 r. nast±piło poszerzenie terenu cmentarza.

Cmentarz został ogrodzony, wybudowano też dom przedpogrzebowy oraz mieszkanie dozorcy. Urz±dzenie infrastruktury cmentarnej było możliwe dzięki wsparciu darczyńców, między innymi Józefa Libana.

Cmentarz wkrótce znalazł się w sferze zainteresowania gminy żydowskiej w Krakowie, która z niepokojem obserwowała sukcesywnie zapełnianie się powierzchni własnego cmentarza przy ul. Miodowej. Władze gminy w Krakowie postulowały m. in. użytkowanie cmentarza w Podgórzu, jednak planów nie zrealizowano.

W latach 20-tych XX w. droga wiod±ca do cmentarza od ul. Wielickiej została nazwana ul. Jerozolimsk±. Wej¶cie znajdowało się przy ul. Jerozolimskiej 25.

W latach I wojny ¶wiatowej w obrębie cmentarza powstał Cmentarz Wojenny nr 385, na którym pochowano 19 żydowskich żołnierzy armii Austro-Węgier: Isidora Samuela Sterna, Isidora Schwalba, Abrahama Gerstenkorna, Herszla Brennera, Schaję Aschera Friedmanna, Arona Alfreda Lewingera, Abrahama Fischbeina, Isaka Eisnera, Jakoba Segala, Abrahama Chajera, Hilika (Hillela) Buchsbauma, Dawida Farkasa, Mosesa Auerbacha, Wolfa Finkelsteina, Sigismunda Heimera, Maxa Kammera, Abrahama Perelmutera, Dawida Sigalla.

W 1919 r. gmina żydowska w Krakowie nabyła w Woli Duchackiej parcele przeznaczone na założenie własnego cmentarza. Jego stopniowe urz±dzanie trwało kolejnych kilkana¶cie lat. Kompleks obu cmentarzy rozdzielała ul. Jerozolimska.

Lokalizacja cmentarzy na planie geodezyjnym Krakowa z 1934 r. (Ľródło: www.as.elte-s.com)

W 1915 r. Podgórze stało się dzielnic± Krakowa. 10 stycznia 1933 r. władze województwa krakowskiego rozwi±zały Żydowsk± Gminę Wyznaniow± w Podgórzu. 14 lipca 1936 r. Ministerstwo Wyznań Religijnych i O¶wiecenia Publicznego wydało decyzję o scaleniu gmin żydowskich Podgórza i Krakowa w jedn± Gminę Wyznaniow± Żydowsk± w Krakowie. Rozporz±dzenie weszło w życie 1 stycznia 1937 r., a 7 stycznia nast±piło poł±czenie maj±tków obu gmin. Tym samym cmentarz przy ul. Jerozolimskiej 25 stał się oficjalnie własno¶ci± GWŻ w Krakowie.

Po utworzeniu getta w 1941 r., niemieckie władze okupacyjne wydały zakaz grzebania zmarłych na cmentarzu.

W 1942 r. na cmentarzu Niemcy utworzyli obóz pracy przymusowej w Płaszowie, przekształcony póĽniej w obóz koncentracyjny. Roboty rozpoczęto jesieni±, zmuszaj±c do ich wykonania żydowskich inżynierów i robotników.

Nagrobki wyrwano z ziemi i wykorzystano do prac budowlanych i utwardzania obozowych dróg, alejek oraz podwórek domów zamieszkanych przez SS-manów. Zabudowania obozowe stawiano wprost na grobach, podczas robót wielokrotnie odkopywano ko¶ci i szcz±tki ludzkie w stanie rozkładu.

W obrębie cmentarza urz±dzono strefę przeznaczon± dla osób przybywaj±cych do obozu i poddanych kwarantannie (tzw. Auffangslager). Znajdowały się w nim 2 baraki. Dom przedpogrzebowy przekształcono na łaĽnię i odwszalnię.

W 1943 r. Niemcy rozpoczęli budowę Zakładu Dezynfekcyjno-K±pielowego, któr± ukończono 15 maja 1944 r. W zakładzie znajdowało się 160 natrysków dla więĽniów, rozbieralnia, komora dezynfekcji, sale fryzjerskie, ubikacje.

Po akcji eksterminacyjnej przeprowadzonej przez Niemców dn. 13-14 marca 1943 r., na cmentarz przez kilka dni przywożono ciała osób zamordowanych na terenie getta. Zwłoki chowano w masowych grobach w pobliżu domu przedpogrzebowego. W kolejnych tygodniach nad grobami i bezpo¶rednio w grobach Niemcy rozstrzeliwali osoby ujęte w różnych punktach Krakowa oraz aresztantów z więzienia przy ul. Montelupich. Wcze¶niej ofiary musiały rozebrać się w domu przedpogrzebowym. Cmentarz stał się także jednym - obok Hujarowej Górki i Cipowej Górki - z miejsc egzekucji więĽniów obozu płaszowskiego.

Liczba pochowanych w obu grobach nie jest znana i w zależno¶ci od Ľródła, waha się pomiędzy około 1,6 tys. a około 5 tys. osób. Według Ryszarda Kotarby z Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie , bardziej realna wydaje się liczba około 2 tys. ciał.

W okresie funkcjonowania obozu na cmentarzu odbywały się pochówki więĽniów (m. in. Polaków), zmarłych w wyniku chorób i wycieńczenia lub zabitych przez strażników.

Pomimo zakazu praktyk religijnych, potajemnie próbowano dokonywać ablucji zwłok. 8 grudnia 1942 r. trzy osoby przeprowadzaj±ce obrzęd tahary w dawnym domu przedpogrzebowym zostały zastrzelone przez pierwszego komendanta obozu Horsta Pilarzika.

Aleksander Bieberstein w ksi±żce zatytułowanej Zagłada Żydów w Krakowie tak opisuje dewastację cmentarza: "Stary cmentarz podgórski przy ul. Jerozolimskiej miał wiele cennych nagrobków, między innymi z czarnego granitu szwedzkiego, popielatego czeskiego, czerwonego trembowelskiego. Wiele z tych nagrobków było dziełami sztuki kamieniarskiej. Przy budowie obozu w Płaszowie zwalono wszystkie nagrobki, rozbito je na mniejsze kawałki, używaj±c ich na podkłady drogowe. Czarnymi płytami wyłożono wej¶cia do tak zwanego Rotes Haus - domu będ±cego pierwsz± rezydencj± Amona Goetha w obozie w Płaszowie. Wiele tych nagrobków esesmani sprzedali krakowskim kamieniarzom. Przy budowie obozu duże spychacze niwelowały teren, burz±c resztki ocalałych grobów i pomników, wydobywaj±c często na powierzchnię ko¶ci zmarłych. Czaszki starannie badano czy nie zachowały się w nich korony i sztuczne zęby ze szlachetnych metali".

Władze okupacyjne zmieniły nazwy ulic biegn±cych przy obu cmentarzach. Ul. Jerozolimsk± przemianowano na Hauptstrasse, a ul. Abrahama na SS-strasse.

Latem 1944 r., w zwi±zku ze zbliżaj±cym się natarciem wojsk radzieckich, na rozkaz Wyższego Dowódcy SS i Policji Generalnego Gubernatorstwa Wilhelma Koppego przyst±piono do zacierania ¶ladów zbrodni popełnionych w obozie w Płaszowie. Pomiędzy sierpniem a paĽdziernikiem Niemcy przeprowadzili akcję palenia szcz±tków osób pogrzebanych w zbiorowym grobie przy domu przedpogrzebowym. Zwłoki odkopywano i spalano na ogromnych stosach. Prace wykonywali żydowscy więĽniowie z tzw. Ausgrabenkommando, pod nadzorem niemieckich kapo, rekrutowanych spo¶ród skazanych za przestępstwa o charakterze kryminalnym i seksualnym. Opał dostarczali więĽniowie polscy. Jesieni± 1944 r. rozpoczęła się także rozbiórka baraków.

Po wojnie pozostało¶ci infrastruktury obozowej były rozkradane. ¦ledczy Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich stwierdzili fakty kradzieży i handlu nagrobkami z obu cmentarzy żydowskich. W procederze uczestniczyli wła¶ciciele zakładów kamieniarskich.

Obecnie granice obszaru grzebalnego s± nieczytelne. Większo¶ć naziemnych ¶ladów cmentarza uległa zatarciu. W zachodniej czę¶ci zachowało się nie mniej niż 100 betonowych obmurowań nagrobków oraz jedna cała macewa, upamiętniaj±ca Chaima Jakuba syna Icchaka Meira Abrahamera, zmarłego 25 maja 1932 r.

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
Bieberstein A., Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków - Wrocław 1986.
Drogomir J. J. P., Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915 (1918) , tom III, Tarnów 2005.
Duda E., Żydowski Kraków, Kraków 2003.
Kotarba R., Niemiecki obóz w Płaszowie 1942-1945 , Warszawa - Kraków 2009.
Zbroja B., Miasto umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w latach 1868-1939, Kraków 2005.
Zbroja B., Żydowska Gmina Wyznaniowa w Podgórzu 1891-1936, [w:] "Rocznik krakowski", t. LXX, Kraków 2004.
Przeczytaj tekst A. Biebersteina "Zagłada żydowskich cmentarzy"