Niemal do końca XIX wieku Żydzi z Sosnowca podporz±dkowani byli gminie wyznaniowej w Będzinie i tam grzebali swych zmarłych. Wi±zało się to z niedogodno¶ciami wynikaj±cymi z konieczno¶ci przewożenia zwłok oraz ponoszenia opłat na rzecz będzińskiej gminy żydowskiej. Jak podaj± autorzy "Księgi Pamięci Sosnowca i okolic", w 1893 roku wobec wybuchu epidemii cholery, Żydzi z Sosnowca zostali zmuszeni do rozwi±zania kwestii pochówków licznych ofiar zarazy. Przewożenie zwłok na cmentarz w Będzinie stwarzało istotne zagrożenie epidemiologiczne. Z inicjatywy Lejba Będzińskiego, przy finansowym wsparciu rodziny Rajcherów, postanowiono zatem utworzyć własny cmentarz. Wojciech Jaworski w swym opracowaniu "Żydowskie gminy wyznaniowe w Zagłębiu D±browskim" ("Biuletyn ŻIH", nr 1-2/145-461, 1988 r.) genezę założenia cmentarza opisuje nieco inaczej: "Z powodu wysokich opłat za pokładane, jakie musieli wnosić sosnowieccy Żydzi do kas Będzińskiego Okręgu Bóżniczego, od 1892 roku rozpoczęli chowanie swych zmarłych na prawie nie użytkowanym cmentarzu dla ofiar cholery przy ul. Ksi±żęcej, obecnej ul. Gospodarczej". Z kolei sosnowiecki historyk Grzegorz Onyszko powstanie cmentarza żydowskiego datuje na 1886 rok. Z czasem cmentarz ten zacz±ł pełnić funkcję oficjalnego miejsca pochówku członków nowoutworzonej gminy żydowskiej w Sosnowcu. Ogrodzenie cmentarza sfinansował kupiec i przedsiębiorca Adolf Oppenheim, a Adam Bergman opłacił przygotowanie terenu i wykopanie studni, służ±cej do rytualnej ablucji. Wspomniana uprzednio rodzina Rajcherów wybudowała dom przedpogrzebowy.

Organizacj± pochówków zajmowało się bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza. Bractwa takie istniały praktycznie przy każdej gminie żydowskiej. Udział w nich do dzi¶ uważa się za wielki zaszczyt, jednak działalno¶ć tych towarzystw wzbudzała nieraz kontrowersje, o czym pisał Majer Bałaban w ksi±żce "Zabytki historyczne Żydów w Polsce", wydanej w 1929 roku: "Bractwo Chewra Kadisza wyrobiło sobie w Polsce wielki posłuch, ale też szerzyło wielki postrach, gdyż zdzierało rodziny zmarłych i wymuszało na nich za pochowanie zmarłego wielkie sumy". Zapewne nie inaczej działo się w Sosnowcu - ¶wiadczyć o tym może proces, jaki w 1907 roku wytoczyli bractwu dwaj Żydzi o nazwiskach Fiszhof i Fajter, oskarżaj±c je o pobieranie zawyżonych opłat za dokonanie pochówku.

Nekropolię założono na planie wydłużonego prostok±ta, z bram± wej¶ciow± oraz domem pogrzebowym usytuowanymi od strony obecnej ul. Gospodarczej. W odróżnieniu od wielu innych, opuszczonych cmentarzy żydowskich w Polsce, sosnowiecki beit kwarot funkcjonuje do dnia dzisiejszego.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz nie oparł się dewastacji. Jak twierdzi jeden z członków miejscowej społeczno¶ci żydowskiej, największe zniszczenia zostały dokonane jednak już w latach PRL. Czę¶ć nagrobków wyrwano i wykorzystano do utwardzenia jednej z ulic - zalane asfaltem pozostaj± tam do dzi¶. Macewy znikały też za spraw± pewnego nieuczciwego dozorcy cmentarza, który marmurowe i piaskowcowe płyty nielegalnie sprzedawał zakładom kamieniarskim. W wyniku tych działań, w skrajnych czę¶ciach cmentarza widać ogromne braki płyt nagrobnych.

Cmentarz żydowski w Sosnowcu jest nekropoli± typow± dla wielkomiejskich skupisk ludno¶ci żydowskiej - znajduje to wyraz w bogactwie form nagrobnych, będ±cych kamiennym zapisem zróżnicowania ¶rodowiska polskich Żydów w okresie przedwojennym, zarówno w zakresie obyczajowo¶ci jak i ich statusu maj±tkowego. Obok tradycyjnych macew znajdziemy tu nagrobki w formie obelisków, ¶ciętych drzew czy okazałe mauzolea. Macewy z powszechnie stosowanego piaskowca, betonu czy lastryka s±siaduj± z pomnikami wykonanymi z marmuru, granitu i innych kamieni. Również inskrypcje w języku hebrajskim - ¶więtym języku Żydów, od setek lat stosowanym na macewach - bardzo często ustępuj± epitafiom w językach polskim czy niemieckim. Nagrobki zmarłych w ostatnich dekadach praktycznie nie różni± się od grobów na pobliskim cmentarzu katolickim. Na jednym z nich widać nawet niemal fotograficzne przedstawienie twarzy zmarłego, co pozostaje w sprzeczno¶ci z tradycj± judaistyczn±.

Największa koncentracja nagrobków występuje w ¶rodkowej czę¶ci nekropolii, w której dokonywane s± także współczesne pochówki. Przypuszczalnie przed laty miejsce to pełniło rolę "alei zasłużonych". Tu bowiem stoj± okazałe grobowce znanych sosnowieckich przedsiębiorców i działaczy miejscowej gminy żydowskiej, między innymi Adolfa Oppenheima. W pobliżu uważny obserwator odnajdzie dwie macewy, otoczone nisk± podmurówk±, stanowi±c± zapewne fundamenty zniszczonego ohelu. Nagrobek ozdobiony ¶więtymi księgami należy do rabina Dawida Pardesa syna Mordechaja Lewa, a biała macewa z symbolem błogosławi±cych dłoni stoi na grobie trzyletniego Abrahama Elimelecha Jechezchiela Aharona Kohena syna Dawida Mosze, syna rabina z Zawiercia. Po prawej stronie zwraca uwagę ohel, będ±cy miejscem spoczynku zmarłego w 1925 roku Abrahama Majera Gitlera syna Arie Lejbusza, który od 1888 roku aż do ¶mierci pełnił funkcję rabina w Sosnowcu.

Ohel rabina Majera Gitlera oddaje hołd jego wieloletniej działalno¶ci dla sosnowieckiej gminy żydowskiej. Jest to budowla nawi±zuj±ca swoim wygl±dem do biblijnego ohelu, zbudowanego nad grobowcem Racheli, zlokalizowanego przy drodze z Betlejem do Efrat, obecnie między Betlejem a Jerozolim±. Ma kształt wydłużonego sze¶cianu i kamienn± kopułę wieńcz±c± lekko spadzisty dach. WyraĽnie wystaj±cy kamienny gzyms nadaje plastyczno¶ci płasko utrzymanym fasadom. Budowla ta jest murowana i otynkowana, zorientowana tradycyjnie w kierunku południowo-wschodnim. Wej¶cie centralnie umieszczone w elewacji zachodniej przekrywa mauretański łuk. Otwór drzwiowy jest podwójnie profilowany z wyraĽnym podkre¶leniem szpicu. Po drewnianych drzwiach pozostały jedynie zawiasy. W ¶cianiach zachodniej i północnej znajduje się po parze małych okien, zwieńczonych analogicznie do otworu wej¶ciowego mauretanskimi szpiczastymi łukami. Okna w ¶cianie północnej zachowały oryginalny podział szyb, okna w ¶cianie zachodniej maj± oryginalne framugi drewniane bez podziałów. Budynek jest ogólnie dobrze zachowany. Nieliczne mechaniczne uszkodzenia gzymsu oraz zwietrzenia i ¶lady wilgotno¶ci w dolnych partiach elewacji nie ujmuj± jego sugestywno¶ci. Grobowiec rabina wykonany został z czarnego granitu, składa się z horyzontalnego obramowania wła¶ciwego grobowca oraz wertykalnej macewy zawieraj±cej epitafium. Wygrawerowany i wypełniony farba o złotym kolorze w kamieniu tekst w języku hebrajskim wysławia cechy i działalno¶ć rabina, oraz zgodnie z hebrajska tradycja podaje datę jego zgonu. Na macewie wyryto epitafium o tre¶ci: "Korona Prawa. Tu pochowany. Korona naszych głów, nasz nauczyciel i nasz mistrz, pan, wielkie ¶wiatło. Przenikliwy i biegły, sprawiedliwy, zacny. Nasz nauczyciel, pan, mistrz, pan Abraham Mejer. Niech jego zasługi nas ochraniaj±! Syn pana sprawiedliwego, naszego nauczyciela, pana, mistrza, pana Arie Lejbusza. Niech jego zasługi nas ochraniaj±! Gitler. Służył nauczaniem w ¶więtej gminie Pińczów przez 21 lat. I w naszym mie¶cie zast±pił swojego ojca, pana błogosławionej pamięci! I służył w rabinacie 37 lat: błogosławionej pamięci! Jego czysta dusza odeszła w ¶więto¶ci. I zmarł w staro¶ci, w wieku 82 lat. I został pogrzebany z wielkim szacunkiem, 6 dnia, w wigilię ¶więtego szabatu, 5 marcheszwan 5686 roku. I ze wszystkich miast, które go otaczały został zabrany dla opłakania jego i jego serca. Mówiono o nim: Szczę¶liwy ten, który poszedł tam i nauka w jego dłoni. W pokojach Prawa spędził swoje lata. Pasterzem wiernym był dla dzieci... Biada dniowi, który zabrał nam ¶wiatło jego m±dro¶ci. Kto da nam jego odszkodowanie. Był dla nas ¶wiatłem jak słońce. Jego słowa s± l¶ni±ce jak gwiazdy wczoraj wieczorem. Prawo¶ć jego dobroczynno¶ci dotarła aż do nieba. Wiele jego nauk było dla nas. Niech jego dusza będzie zwi±zana w węzeł życia!" (tłum. W. Tworek, 5 marcheszwan 5686 - 23.10.1925). Zwężaj±ca się ku wierzchołkowi macewa zwieńczona jest szpiczastym łukiem, zakończonym po obu stronach akroteriami. Symboliczne przedstawienie ¶wi±tyni jerozolimskiej wypełnia lico zwieńczenia. Kamień ma wspaniale zachowany poler. Podloga pomieszczenia wykonana jest z betonu. ¦ciany wewnętrzne zwieńczone łukami przechodz± w centraln± kopułę. Widoczne s± ¶lady zacieków i zawilgocenia oraz mechaniczne uszkodzenia obramowanie grobu.

Skrajne sektory nekropolii charakteryzuj± się największym zniszczeniem. Autorowi niniejszego tekstu podczas prac inwentaryzacyjnych udało się zlokalizować około pół tysi±ca nagrobków lub ich fragmentów oraz wyodrębnić ponad sze¶ćdziesi±t rzędów nagrobków, choć nierzadko w jednej linii przetrwały tylko pojedyncze macewy czy ich ułomki. Można zakładać, że przed drug± wojn± ¶wiatow± liczba pomników była przynajmniej trzykrotnie większa.

Wiele nagrobków upamiętnia osoby zmarłe lub zamordowane podczas drugiej wojny ¶wiatowej, przy czym czę¶ć mogił ma charakter stricte symboliczny. Często w tre¶ci inskrypcji wymieniane s± nazwiska nawet kilkunastu osób pochodz±cych z tej samej rodziny. Ofiary Holocaustu upamiętnia też ustawiony przy wej¶ciu pomnik, na którym wyryto napis o tre¶ci: "W hołdzie Żydom miast Zagłębia, zamordowanym przez hitlerowskich oprawców w latach 1939-1945".

tekst: Amalia Reisenthel & K. Bielawski
zdjęcia: K. Bielawski
Polecamy też odwiedzenie stron o cmentarzach żydowskich,
zlokalizowanych w Sosnowcu przy ul. Pastewnej
oraz przy ul. Stalowej
Księgę Pamięci Sosnowca znajdziesz tutaj: