Modrzejów - zapomniana dzielnica Sosnowca - był miejscem osiedlenia się Żydów jeszcze na przełomie XVII i XVIII wieku. Po Będzinie było to historycznie drugie ich skupisko w naszym regionie. To wła¶nie tutaj pojawili się pierwsi Żydzi na terenie obecnego Sosnowca. Przewaga ludno¶ci żydowskiej w Modrzejowie sprawiła, że nigdy nie postawiono tutaj ¶wi±tyni chrze¶cijańskiej.

Cmentarz żydowski w Sosnowcu-Modrzejowie zlokalizowany jest na wzgórzu przy obecnej ul. Pastewnej, w pobliżu Czarnej Przemszy. Jest to najstarsza z trzech nekropolii wyznania mojżeszowego, znajduj±cych się w obecnych granicach Sosnowca.

Okre¶lenie daty założenia cmentarza stwarza pewne trudno¶ci. Za w±tpliwe należy uznać informacje M. Kantora-Mirskiego, który w wydanej w 1931 roku ksi±żce "Z przeszło¶ci Zagłębia D±browskiego" twierdził, że "kierchow" w Modrzejowie funkcjonował już w 1713 roku. Wydaje się to mało prawdopodobne, zważywszy, że w 1765 roku w Modrzejowie mieszkało tylko pięć żydowskich rodzin. Z kolei Wojciech Jaworski w swym opracowaniu "Żydowskie gminy wyznaniowe w Zagłębiu D±browskim" podaje, że cmentarz powstał po 1866 roku, kiedy utworzono Modrzejowski Okręg Bóżniczy. Ta druga data znajduje potwierdzenie w "Księdze Pamięci Sosnowca i Regionu Zagłębia", której autorzy napisali, że jeszcze w 1864 roku Żydzi modrzejowscy grzebali swych zmarłych na cmentarzu w Będzinie, a rok póĽniej wyst±pili do władz z pro¶b± o zgodę na utworzenie własnego miejsca pochówku, jako powód podaj±c uci±żliwo¶ci wynikaj±ce z konieczno¶ci przewożenia zwłok do odległgo o siedem wiorst Będzina. Według tablicy informacyjnej umieszczonej na bramie cmentarnej, nekropolię założono w 1790 roku. Niewykluczone, że wła¶nie ta ostatnia data jest poprawna - pobieżna lustracja inskrypcji nagrobnych pozwala bowiem stwierdzić, że niektóre macewy pochodz± z 1840 r. Być może prowadzona obecnie inwentaryzacja nagrobków pozwoli jednoznacznie ustalić rok założenia nekropolii.

Do dzi¶ na stosunkowo niewielkiej powierzchni zachowało się około trzystu nagrobków lub ich fragmentów, w tym około dwustu pięćdziesięciu ustawionych podczas prac konserwatorskich. Nieokre¶lona liczba pomników znajduje się w tylnej czę¶ci nekropolii, pokryta warstw± ziemi i poro¶nięta traw±. Dodatkowo około dwudziestu niewielkich ułomków macew złożono w pobliżu wej¶cia, w miejscu otoczonym stalowym łańcuchem - przypuszczalnie jest to masowa mogiła z lat Holocaustu.

Większo¶ć nagrobków to typowe macewy, w formie pionowych płyt z półokr±głym naczółkiem, wykonane z piaskowca i innych kamieni. Z zapisów poczynionych w "Księdze Pamięci Sosnowca....." wiadomo, że przed wojn± na cmentarzu znajdowały się także nagrobki z żeliwa - jednak te zapewne bezpowrotnie znikły z terenu nekropolii. Przy bramie ustawiono kilka pomników nawi±zuj±cych kształtem do pnia ¶ciętego lub złamanego drzewa, symbolizuj±cego przedwcze¶nie przerwane życie. Niektóre groby z okresu dwudziestolecia międzywojennego nie różni± się już praktycznie niczym od grobów spotykanych na cmentarzach innych wyznań - wykonano je na bazie betonowej poziomej płyty, z niewielk± czę¶ci± przeznaczon± na inskrypcję. Zwraca uwagę liczna grupa macew dziewiętnastowiecznych, o charakterystycznej wypukłej czcionce. Oddziaływanie warunków atmosferycznych przy jednoczesnym braku sukcesywnej renowacji doszczętnie zniszczyło przedwojenne polichromie, a zwi±zki chemiczne emitowane przez miejscowe zakłady przemysłowe sprawiły, że czę¶ć nagrobków pokrywa czarny nalot. Kilka słów po¶więćmy symbolom, wyrzeĽbionych w zwieńczeniach płyt nagrobnych. Obok tradycyjnych dla żydowskiej sztuki sepulkralnej lwów, dzbanów czy owiec, na cmentarzu w Modrzejowie znajdziemy płaskorzeĽby oryginalne, by nie rzec - unikalne w skali całego kraju. Do takich należy wizerunek konia, wykuty na macewie Szymona syna Zeewa Wengera, zmarłego w roku 5600 (1839-1840 r. według kalendarza gregoriańskiego). Dr. hab. Andrzej Trzciński z Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, wybitny znawca żydowskiej plastyki sepulkralnej, przypuszcza, że zmarły mógł pochodzić z Węgier - o czym ¶wiadczy nazwisko: Wenger lub Węgier - i zajmował się końmi lub też handlem końmi. S± to oczywi¶cie luĽne hipotezy, których zapewne nigdy już nie da się wyja¶nić. Innym ciekawym symbolem jest orzeł w formie zbliżonej do godła państwowego. Niewykluczone, że stanowi on nawi±zanie do pogl±dów polityczno-patriotycznych zmarłego, choć należy pamiętać, że wizerunek orła występuje na żydowskich nagrobkach oraz na malowidłach wystroju synagog. Jak podaje "Księga Pamięci Sosnowca", nagrobków z orłem na cmentarzu w Modrzejowie było kiedy¶ znacznie więcej. Takie macewy można odnaleĽć też na cmentarzu w Będzinie. Jeffrey Cymbler w ksi±żce "Cmentarz gmin żydowskich Będzina i Czeladzi" pisze, iż symbol ten umieszczano "dla uczczenia tych Żydów, którzy polegli w powstaniach 1831 i 1863 roku, w walce o niepodległo¶ć Polski".

Można przypuszczać, że cmentarz uległ dewastacji w okresie Holocaustu. PóĽniej opuszczona nekropolia z każdym rokiem niszczała coraz bardziej. W 1981 roku w li¶cie przysłanym do Żydowskiego Instytutu Historycznego, jeden z mieszkańców Sosnowca tak opisywał stan tego miejsca: "Cmentarz jest nie ogrodzony; porozbijane, poprzewracane płyty nagrobne, poro¶nięte zieleni± służ± do konsumpcji win kupionych w pobliskim sklepie".

W latach osiemdziesi±tych i dziewięćdziesi±tych ubiegłego wieku, z inicjatywy Żydów wywodz±cych się z Modrzejowa cmentarz uporz±dkowano. Ocalałe nagrobki ustawiono na betonowych cokołach, a teren cmentarza ogrodzono solidnym, stalowym płotem. W pracach pomagali uczniowie jednej z miejscowych szkół. Ufundowano również dwa stylizowane na macewy pomniki ofiar Holocaustu, z napisami w językach hebrajskim i polskim o tre¶ci: "Przodkom naszym, których prochy spoczywaj± w tej ziemi oraz tysi±com Żydów z Modrzejowa i Niwki, zamordowanym przez hitlerowców w latach 1939-1945 i nie posiadaj±cym swych grobów, składamy hołd. Cze¶ć ich pamięci. Żydzi z Modrzejowa i Niwki w Izraelu, USA i innych krajach. Zwi±zek Żydów Zagłębia". Oficjalnie zakończenie restauracji cmentarza odbyło się w dniu 30 sierpnia 1993 roku, w pięćdziesi±t± rocznicę Zagłady miejscowych Żydów. W uroczysto¶ci uczestniczyła grupa Żydów pochodz±cych z tych stron, na czele z Abrahamem Greenem, prezesem Zwi±zku Żydów Zagłębia w Izraelu oraz z Arie Ben-Tovem, przewodnicz±cym ¦wiatowej Organizacji Zagłębiowskich Żydów.

tekst: Anna Urgacz & K. Bielawski
zdjęcia: K. Bielawski
Polecamy też odwiedzenie stron o cmentarzach żydowskich
w Sosnowcu przy ul. Gospodarczej
oraz przy ul. Stalowej