Osadnictwo żydowskie w Sławatyczach ma relatywnie star± metrykę. Pierwsze wzmianki o mieszkaj±cych tu wyznawcach judaizmu pochodz± bowiem z pierwszej połowy XVII wieku. Już wtedy Żydzi musieli odgrywać istotn± rolę w miejscowej gospodarce. ¦wiadcz± o tym archiwalne zapisy z 1656 roku, podaj±ce, iż spo¶ród trzydziestu placów przy rynku, aż dwadzie¶cia jeden było własno¶ci± Żydów. Około 1700 roku Sławatycze liczyły 1.945 mieszkańców, w¶ród których 1.089 osób było pochodzenia żydowskiego. Stan ten utrzymywał się przez kolejne stulecia. Autorzy wydanego pod koniec XIX wieku "Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" w czę¶ci po¶więconej Sławatyczom wyszczególniali: "256 domów, 2.388 mieszkańców (przeważnie Żydów)".

Przełom XIX i XX w. przyniósł jednak spadek liczebno¶ci społeczno¶ci żydowskiej. Podczas pierwszej wojny ¶wiatowej Kozacy spalili wiele domów w Sławatyczach. Żydzi - jako "element niepewny" - zostali wypędzeni z miasta, jednak wkrótce większo¶ć z nich podjęła próbę powrotu. Trudne warunki gospodarcze zmusiły wielu mieszkańców osady do emigracji zarobkowej. Pochodz±cy ze Sławatycz Henry (Chaim-Lejb) Gitelman w ksi±żce zatytułowanej "The personal memories of Descendants of Sławatycze" tak wspomina te czasy: "Życie w Sławatyczach było raczej ciężkie i wielu ludzi żyło biednie. Większo¶ć mieszkańców miasteczka wegetowała na skraju nędzy. (.....) W naszym sztetl trudno było o pracę i wielu młodych wyruszało w poszukiwaniu zatrudnienia do większych miast, zwłaszcza do Warszawy. (.....) Wielu polskich Żydów wyjeżdżało do Anglii, USA, Kanady, Argentyny i Australii". Spora grupa Żydów wyjechała do Palestyny, a wielu do nowej "ziemi obiecanej", jak± miał być Żydowski Obwód Autonomiczny w Birobidżanie, położony w azjatyckiej czę¶ci ZSRR przy granicy z Mandżuri±. Przyjeżdżali tam również niektórzy Żydzi, którzy wcze¶niej wyemigrowali do USA, Argentyny i Palestyny. Kryzys z okresu międzywojennego zaowocował dodatkowo wzrostem nastrojów antysemickich, które szczególnie nasiliły się po ¶mierci Józefa Piłsudskiego. Nic więc dziwnego, że pierwszy w II Rzeczypospolitej spis powszechny z 1921 roku odnotował w miejscowo¶ci już tylko 902 osoby pochodzenia żydowskiego.

Po wybuchu II wojny ¶wiatowej w osadzie zapanował chaos, który próbowali opanować miejscowi komuni¶ci, tworz±c patrole straży robotniczej. W¶ród nich była liczna grupa młodych Żydów. W połowie wrze¶nia Niemcy zajęli miejscowo¶ć, jednak po kilku dniach wycofali się. W dniu 22 wrze¶nia 1939 r. do osady wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. Wzmiankowany uprzednio Henry Gitelman tak zapamiętał wej¶cie Rosjan do Sławatycz: "Radziecki dowódca zaż±dał delegacji powitalnej, nios±cej czerwone flagi, która miała przywitać jego oddział i "zaprosić" do miasta. Miejscowy rabin razem z katolickim księdzem i prawosławnym popem wyszli powitać najeĽdĽców w tradycyjny sposób (.....) nios±c na tacy chleb i sól". Armia Czerwona wkrótce opu¶ciła Sławatycze, wracaj±c za Bug. Na mocy postanowień paktu Ribbentrop-Mołotow miejscowo¶ć ostatecznie znalazła się pod okupacj± niemieck±.

Represje wymierzone przez Niemców wobec ludno¶ci żydowskiej narastały stopniowo i stawały się coraz bardziej dotkliwe. Wkrótce po zajęciu osady przez wojska hitlerowskie, ujęto i rozstrzelano Żydów-członków uprzednio wspomnianej straży robotniczej, która na pocz±tku wrze¶nia pilnowała porz±dku na ulicach Sławatycz. Nadchodz±ce tygodnie przynosiły kolejne egzekucje. W lutym 1940 r. hitlerowcy zgładzili grupę ponad pięćdziesięciu osób. Żydzi zostali pozbawieni praw, nakazano im nosić opaski z Gwiazd± Dawida, zmuszano ich do prac na rzecz okupanta. Do Sławatycz przesiedlano osoby pochodzenia żydowskiego z pobliskich miejscowo¶ci, między innymi Hanny, Dołhobrodu i Holeszowa. Do maja 1942 r. liczba Żydów w Sławatyczach sięgnęła 1.502 osób.

"Ostateczne rozwi±zanie" nast±piło w 1942 roku. Pod koniec czerwca Niemcy kazali Żydom zebrać się na rynku. Wielu z nich nie usłuchało jednak polecenia i - w przeczuciu zgotowanego im okrutnego losu - próbowało ratować się ucieczk± lub szukaj±c schronienia na terenie miejscowo¶ci. Większo¶ci z nich nie udało się zrealizować tych planów. Przez trzy dni Niemcy wyci±gali ukrywaj±cych się Żydów i zabijali na miejscu. Szacuje się, że zginęło wtedy od sze¶ciuset do tysi±ca osób. Ofiary pogrzebano na cmentarzu żydowskim, w masowym grobie długo¶ci około stu metrów. Domy należ±ce do Żydów spalono.

Ocalałych z tej "akcji" Żydów przesiedlono w rejon ulicy Pielwaki. Utworzone tam getto było strzeżone dzień i noc. Pod koniec wrze¶nia Żydzi zostali zmuszeni do stawienia się na rynku. Kobiety i dzieci załadowano na uprzednio podstawione furmanki, mężczyznom kazano zdj±ć buty i i¶ć czwórkami. Długa kolumna, pilnowana przez Niemców i granatow± policję, wyruszyła ze Sławatycz. ¦wiadkowie tego tragicznego marszu wspominaj±, że po drodze zabito wiele osób. Po doj¶ciu do Międzyrzeca Podlaskiego, sławatyccy Żydzi zostali deportowani do Treblinki, gdzie zginęli w komorach gazowych.

Wojnę przeżyła garstka Żydów ze Sławatycz. W¶ród nich był Henryk Grynszpan, któremu schronienia - nie bacz±c na groĽbę kary ¶mierci za okazanie pomocy Żydom - udzieliła rodzina Parczewskich. Po wojnie Anna i Dominik Parczewscy otrzymali medal "Sprawiedliwy w¶ród narodów ¶wiata". Warto wiedzieć, że to wyróżnienie przyznano także Józefowi i Mariannie Krzymowskim ze Sławatycz. Wewe (Welwel) Grynszpan, jedyny Żyd, który po wyzwoleniu zamieszkał w swoim rodzinnym sztetl, w 1945 r. został skrytobójczo zamordowany.

Cmentarz żydowski w Sławatyczach znajduje się przy ul. Polnej, około 100 metrów za cmentarzem rzymsko-katolickim, na działce w kształcie litery L o powierzchni 1,35 ha. Podczas II wojny ¶wiatowej na terenie nekropolii w masowych mogiłach grzebano zwłoki Żydów, ofiar Holocaustu. Krzysztof Gruszkowski w swym opracowaniu zatytułowanym "Sławatycki okręg bóżniczy" tak opisuje jeden z tych tragicznych epizodów: "Wyznaczeni Polacy furmankami zwozili zwłoki pomordowanych mężczyzn, kobiet i dzieci na miejscowy kirkut. Polacy mieli też obowi±zek zrzucania zwłok do zbiorowego grobu o długo¶ci do 100 m. W¶ród wyznaczonych był mój tata, maj±cy wówczas ukończone 17 lat. W pewnej chwili usłyszał głos konaj±cego Żyda, zrzuconego już do grobu, wołaj±cego z jękiem - dobij mnie, dobij mnie!!! Struchlały ojciec nie wiedz±c co ma czynić zwrócił się do eskortuj±cego Niemca - tenże kazał nie przerywać zasypywania ziemi±". W czasie wojny cmentarz uległ zniszczeniu - wiele nagrobków zostało skradzionych i wykorzystanych do prac budowlanych. Przez wiele lat opuszczona nekropolia coraz bardziej zarastała i popadała w zapomnienie.

W 2008 roku teren nekropolii został uporz±dkowany. Naprawiono ogrodzenie, wzniesiona została też brama. Prace wykonała Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, dzięki finansowemu wsparciu Żydów wywodz±cych się ze Sławatycz oraz Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie. Na cmentarz wróciła kolejna macewa, odnaleziona przez młodych mieszkańców Sławatycz. W dniu 19 maja 2008 r. odbyła się uroczysto¶ć ponownego otwarcia nekropolii i odsłonięcia pami±tkowej tablicy ku czci sławatyckich Żydów.

Do dzi¶ na cmentarzu zachowało się zaledwie kilka nagrobków. Jeden z nich w 2008 r. przywieĽli uczniowie miejscowej szkoły. W paĽdzierniku 2012 r. udało się odzyskać i przetransportować na cmentarz kolejne cztery macewy, które odnaleziono na jednej z posesji w Sławatyczach. Jesieni± 2012 r. na cmentarzu Fundacja Nissenbaumów wykonała prace porz±dkowe.

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
M. Grynberg "Oh! Sławatycze, my home.... A history of Jewish Community of Sławatycze"
"The personal memories of Descendants of Sławatycze"
praca zbiorowa pod redakcj± H. L. Gitelmana
Polecamy odwiedzenie strony internetowej Ziomkostwa Sławatyckiego
Przeczytaj tekst Karen Greene "Sławatycze" oraz tre¶ć wyst±pienia Krzysztofa Gruszkowskiego

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach ze Sławatycz i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.