Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
POZNAŃ      

Przypuszcza się, że pocz±tki gminy żydowskiej w Poznaniu (w języku jidysz: Pozen) sięgaj± XIII wieku, gdy Żydzi wielkopolscy otrzymali przywileje statutu kaliskiego. Według T. Linette, Żydzi prawdopodobnie mieszkali wówczas przy targu, obok klasztoru dominikanów. Najstarsze wzmianki o obecno¶ci Żydów w Poznaniu pochodz± z 1367 roku, kiedy to wraz z dzielnic± żydowsk± spłonęła pierwsza poznańska bóżnica, która według przekazów powstała w tym samym roku. Znajdowała się ona na obecnym skrzyżowaniu ulic Szewskiej i Dominikańskiej.

W następnych stuleciach leż±cy na ważnych szlakach handlowych Poznań rozwijał się bardzo dynamicznie, a wraz z rozwojem miasta wzrastała liczba ludno¶ci żydowskiej. Z przeprowadzonego w 1507 roku spisu ludno¶ci wynika, że Poznań był wówczas jednym z największych skupisk Żydów w Polsce. W sposób gwałtowny liczebno¶ć gminy żydowskiej powiększyła się w 1510 roku, kiedy to osiedlili się tutaj Żydzi wypędzeni z Brandenburgii, a nieco póĽniej przybyli z południa arabsko-hiszpańscy sefaradyjczycy. W kilka lat póĽniej żydom poznańskim przyznano uprawnienia handlowe, a w 1521 roku zwolniono z opłat celnych na całym terytorium Rzeczypospolitej.

Żydzi poznańscy w owym czasie mieszkali przy ulicy Żydowskiej - wcze¶niej zwanej ul. Sukiennicz± - biegn±cej w przedłużeniu pierzei rynkowej na północ ku kolanu rzeki. Stopniowo dzielnica żydowska rozrastała się, następowało to jednak z wielk± trudno¶ci±, gdyż miasto rozwijało się bardzo szybko i w krótkim czasie zabrakło miejsca w centralnej czę¶ci miasta. W 1536 roku w dzielnicy żydowskiej wybuchł wielki pożar, który strawił ja niemal w cało¶ci - spłonęła bóżnica, ratusz, szkoła, trzy szpitale i dwadzie¶cia dwa domy. Po pożarze władze zaż±dały wygnania Żydów z miasta lub przeniesienia do podmiejskiej dzielnicy Rybaki, co jednak nie nast±piło, ograniczono natomiast liczbę ludno¶ci żydowskiej poprzez okre¶lenie ilo¶ci domów, jakie mog± oni zajmować. Przyszło¶ć pokazała jednak, że zakaz ten jest nieskuteczny, bowiem Żydzi czę¶ć domów mieli na własno¶ć, czę¶ć dzierżawili od ludno¶ci polskiej. W połowie XVI wieku skupisko żydowskie w Poznaniu liczyło ponad tysi±c pięćset osób i było wówczas najliczniejsze w kraju i jednym z największych w Europie. W owym czasie Poznań zaliczony został przez J. Goldberga do metropolii żydowskich. Następuje wtedy rozkwit kultury i nauk talmudycznych, ważnym o¶rodkiem studiów stała się miejscowa jesziwa, a poznańscy lekarze żydowscy słynęli w całej Rzeczypospolitej.

W czerwcu 1590 r. wybucha kolejny z wielkich pożarów, który trawi cał± dzielnicę żydowsk± wraz z bóżnic± oraz przylegaj±c± duż± czę¶ć miasta nie-żydowskiego. Ponownie pojawiły się ż±dania wygnania Żydów z miasta, jednak dzięki poparciu wojewody pozostali oni na miejscu. Szybko odbudowali oni swoj± dzielnicę oraz postawili now± synagogę. Dzielnica pozostała jednak nadal drewniana, o olbrzymim zagęszczeniu mieszkańców. Według A. Tellera ¶rednia osób na izbę w dzielnicy żydowskiej wynosiła 7-9, według innych Ľródeł zagęszczenie było jeszcze większe - do 38 osób w pomieszczeniu trzyizbowym. Uważa się, że zagęszczenie ludno¶ci w poznańskiej dzielnicy żydowskiej było nieporównywalne z żadnym miastem w Polsce lub Europie. W 1619 roku Poznań zamieszkiwało 3.130 wyznawców judaizmu.

Wpływ na wrogie usposobienie mieszkańców do Żydów, poza przypisywanymi im pożarami miały pos±dzenia o bezczeszczenie hostii. Według przekazów Żydzi odkupili hostię i usiłowali j± sprofanować. Ostatecznie hostia cudownie odnalazła się w miejscu, w którym obecnie stoi ko¶ciół Bożego Ciała.

Po pożarze miasta z 1803 roku zniesiono ograniczenia osadnictwa żydowskiego. W 1833 roku ogłoszono tymczasowe zarz±dzenia, dziel±ce Żydów na dwie klasy: naturalizowanych, obdarzonych prawami obywatelskimi i tolerowanych, którzy na naturalizację musieli sobie zasłużyć. W XIX wieku wybudowano w Poznaniu pierwsz± synagogę reformowan±. Oprócz niej działały synagogi ortodoksyjne. z Poznania pochodził słynny rabin Juda Low ben Becaleel znany jako Der Hohe Rabbi Lowe lub MaHaRal z Pragi. Urodził się w Poznaniu, tutaj też funkcję rabinów pełnili jego synowie. Był znanym kabalist± i przypisywane jest mu ożywienie Golema. Najsłynniejszym poznańskim rabinem był Akiba (Akiva) Eger, który urz±d sprawował od 1815 r. Zasłyn±ł on jako przeciwnik reformowania judaizmu i skutecznie przeciwstawiał się rozwi±zywaniu chederów. Po jego ¶mierci w 1837 r., gazeta "Allgemeine Zeitung des Judenthums" napisała na pierwszej stronie: "Jako człowiek był w największym stopniu godny szacunku, gdyż jego bezinteresowno¶ć, jego umiłowanie sprawiedliwo¶ci, jego dobroczynno¶ć nie miały granic". Więcej informacji o rabinie Akibie Egerze można znaleĽć w opracowaniu autorstwa Sławomira Łobzowskiego, zatytułowanym " Czcigodny rabbi Akiba Eger".

Po I wojnie ¶wiatowej wielu żydowskich mieszkańców Poznania wyemigrowało do Niemiec. Liczba Żydów w Poznaniu stopniowo malała. Z sze¶ciu tysięcy Żydów, mieszkaj±cych tu w 1860 roku, pod koniec lat trzydziestych XX wieku pozostało około półtora tysi±ca.

Wkrótce po wybuchu II wojny ¶wiatowej, gauleiter Wilhelm Koppe ogłasza plan "uwolnienia miasta od Żydów". Pierwsze deportacje ludno¶ci żydowskiej do miast Generalnego Gubernatorstwa rozpoczynaj± się w grudniu 1939 roku. Wcze¶niej, w listopadzie powstał obóz pracy przymusowej "Stadion Miejski", w którym Żydzi zatrudnieni byli między innymi przy budowie dróg. Nazi¶ci zbezcze¶cili miejsca kultu, jedn± z synagog przeznaczyli na pływalnię. Większo¶ć żydowskich mieszkańców nie przetrwała Holocaustu.

W Poznaniu istniało kilka cmentarzy ludno¶ci wyznania mojżeszowego. Pierwszy z nich powstał w pierwszej połowie XV wieku w miejscu zwanym Złot± Gór±, w pobliżu obecnego ko¶cioła ojców Jezuitów. Kolejny cmentarz założono na Muszej Górze, w okolicach Placu Wolno¶ci, w obrębie pl. Cyryla Ratajskiego, 3 Maja i ul. Nowowiejskiego. Majer Bałaban w wydanej w 1929 roku ksi±żce "Zabytki historyczne Żydów w Polsce" tak pisał o nekropolii przy pl. Wolno¶ci: "Gorzej niż z krakowskim rzecz się ma z cmentarzem poznańskim. Wedle planów i wskazówek w archiwum, znajdował się on na dzisiejszym placu Wolno¶ci, w samem centrum nowego miasta, a opodal starego. Czy to był najstarszy z cmentarzy żydowskich jest nam niewiadome, żaden z lokalnych historyków Poznania nie wynotował tego faktu. Tyle jest wiadome, że w roku 1805 zniesiono ten cmentarz, przyczem ko¶ci kilku męczenników z r. 1736, a z niemi i niektóre nagrobki przeniesiono na nowy cmentarz. Lud opowiada, że królowa pruska Luiza mieszkała koło cmentarza i nie chc±c mieć przed oczyma pogrzebów i nagrobków żydowskich, kazała znie¶ć cmentarz. Klęska pod Jen± miała był "kar± dla Prusaków za to ¶więtokradztwo". W każdym razie przepadły wszystkie prastare, a nawet i mniej stare nagrobki (za wyj±tkiem kilku), ta strona archeologji żydowskiej w Poznaniu jest dla nauki stracona". Po obu tych nekropoliach nie ma dzi¶ ¶ladu.

W 1803 r. gmina żydowska w Poznaniu otworzyła następny cmentarz, położony przy obecnej ul. Głogowskiej. Jak wygl±dały te tereny przed II wojn± ¶wiatow±, możemy zobaczyć na archiwalnym zdjęciu lotniczym z 1929 roku, zamieszczonym na portalu www.gazeta.pl. Nekropolia została zdewastowana przez nazistów podczas II wojny ¶wiatowej. Macewy wykorzystano między innymi do utwardzania dróg i chodników czy prac budowlanych na Sołaczu, gdzie mieszkali niemieccy oficerowie. Dzieła zniszczenia dokończono wyzwoleniu, wznosz±c w tym miejscu pawilony Międzynarodowych Targów Poznańskich. Wszelkie ¶lady grobów uległy zatarciu.

Jedyny niezabudowany fragment cmentarza pozostał na podwórku kamienicy przy ul. Głogowskiej 26a. Wła¶nie tu pochowano Akibę Egera, urodzonego w 1761 r. rabina Poznania i Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wybitnego uczonego i talmudystę, autora licznych dzieł z zakresu prawa religijnego, rektora poznańskiej jesziwy. Na steli nagrobnej Akiby wyryty był napis: "Tu spoczywa rabin, nasz rabin Akiba Eiger. Odszedł do sług bożych w ¶więtej gminie Maerkisch Friedland i ¶więtej gminie Poznań został zabrany do swego ludu. W czwartek 13 dnia tiszri roku 598 według krótkiego rachunku" (Ľródło tłumaczenia: Rafał Witkowski, "Poznańscy Żydzi"). Grób poznańskiego rabina stał się celem pielgrzymek. W 1911 roku w "Residenzstadt Posen und Ihre Verwaltung" pisano, iż "skromny nagrobek w miejscu spoczynku rabina Akiby Eigera jest szczególnie często odwiedzany przez będ±cych w Poznaniu rosyjskich Żydów".

Przez wiele lat ¶rodowiska żydowskie z Komitetem Ochrony Cmentarzy Żydowskich w Europie na czele, podejmowały starania na rzecz budowy lapidarium na terenie cmentarza. Długotrwałe negocjacje ze Spółdzielni± Mieszkaniow± "Grunwald" oraz wła¶cicielami stoj±cych tu zabudowań dobiegły końca w grudniu 2006 r. Uzgodniono, że na podwórzu przy ul. Głogowskiej 26a zostan± ustawione stylizowane na macewy kamienne tablice, w tym nagrobek Akiby Eigera. Jesieni± 2007 r. podczas prac odkopano kilka starych kamieni nagrobnych.

W dniu 30 kwietnia 2008 r. na odzyskanym skrawku cmentarza postawiono macewy. Przybyły z Izraela rabin Menashe Ekstein wyznaczył miejsca pochówków, w tym to najważniejsze - grób Akiby Egera. Rabin Schlesinger bacznie strzegł aby nie zostały złamane prawa dotycz±ce pochówków. Rabinowi asystowali bracia Yoshua i Samuel Halpern - potomkowie Akivy Egera - fundatorzy przedsięwzięcia. Obecni byli rownież rabini z Zurichu i Londynu. Nad cało¶ci± czuwała przewodnicz±ca Poznańskiej Filii ZGWZ Pani Alicja Kobus oraz przewodnicz±cy Gminy w Gdańsku Michał Samet. Współtwórcami dzieła byli: Rabinacka Rada Europy Ochrony nad Cmentarzami Żydowskimi, ZGWŻ w Poznaniu - z przewodnicz±c± Alicj± Kobus, Międzynarodowe Targi Poznańskie, oraz Spółdzielnia Mieszkaniowa Grunwald Osiedle Łazarz. Autorem projektu cmentarza był architekt Jacek Wilczak, nadzór budowlany prowadził inż. Włodzimierz Całka, a wykonawc± robót budowlanych był zespół pana Andrzeja Grochalskiego.

Cmentarz żydowski w Poznaniu Jewish cemetery in Poznan Cmentarz żydowski w Poznaniu Jewish cemetery in Poznan Cmentarz żydowski w Poznaniu Jewish cemetery in Poznan Poznań - lapidarium na cmentarzu żydowskim
Cmentarz żydowski w Poznaniu Jewish cemetery in Poznan macewy na cmentarzu żydowskim w Poznaniu Cmentarz żydowski w Poznaniu Jewish cemetery in Poznan Cmentarz żydowski w Poznaniu Jewish cemetery in Poznan
Cmentarz przy ul. Głogowskiej po zakończeniu prac restauracyjnych

W ramach restauracji cmentarza na jego teren przewieziono dziesi±tki fragmentów macew, odnalezionych w różnych punktach miasta. Na ¶cianie przy bramie od strony ul. Głogowskiej umieszczone zostały marmurowe tablice, z informacj± o historii nekropolii.

O jeszcze jednej nekropolii żydowskiej w Poznaniu wspomina Anna Olejniczak w swym li¶cie przesłanym w 2002 r. do redakcji "Gazety Wyborczej": "Ostatni cmentarz żydowski w Poznaniu założono w latach trzydziestych XX wieku przy ul. Szamarzewskiego 12. Na jego temat jest najmniej informacji i najmniej dowodów jego istnienia. (....) W księdze adresowej Poznania z 1933 roku nieruchomo¶ć ta figuruje jako działka Karola Schötza z Włoskowic, pow. pińczowski, ziemia kielecka, ale w dokumentach Zarz±du Miejskiego w Poznaniu pt. "Spis cmentarzy ewangelickich i żydowskich przejętych przez gminę" z 1945 roku (Archiwum Państwowe w Poznaniu, nr zespołu 1226, sygnatura 62) teren ten nosi nazwę: "Cmentarz Żydowski". Działka została przejęta przez Wydział Zieleni Miejskiej i zapisana w księdze wieczystej jako nieruchomo¶ć przy ul. Engerströma. W tej chwili na terenie tego cmentarza znajduj± się ogródki działkowe".

W 1958 r. na cmentarzu komunalnym w dzielnicy Miłostowo utworzono wydzielon± kwaterę żydowsk±. Na terenie kwatery znajduje się kilkana¶cie powojennych grobów oraz dziesi±tki macew ze zniszczonego cmentarza żydowskiego. Jest to ciekawy zbiór starych nagrobków, wykonanych z prostych, często nieociosanych, kamieni granitowych, pozbawionych symbolicznych płaskorzeĽb. Hebrajskie inskrypcje na większo¶ci macew s± wci±ż czytelne.

Centraln± czę¶ć kwatery zajmuje kilka masowych mogił, w których spoczywaj± szcz±tki około tysi±ca ofiar Zagłady. Tu również złożono ko¶ci, wykopane podczas budowy obiektów Targów Poznańskich. Kwatera znajduje się blisko wej¶cia na cmentarz od strony ul. Warszawskiej, na prawo od ¶cieżki.
macewa na cmentarzu w Miłostowie stary żydowski nagrobek Poznań - macewy fragmenty nagrobków
Kwatera żydowska na cmentarzu w Miłostowie
W poszukiwaniu ¶ladów cmentarzy żydowskich Poznania warto odwiedzić też Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie. W tym miejscu podczas II wojny ¶wiatowej funkcjonował tak zwany Reichsautobahnlager, czyli obóz pracy, w którym żydowscy więĽniowie zmuszeni byli do budowy autostrady z Poznania do Frankfurtu. W pracach wykorzystywano między innymi macewy. Muzeum przechowuje wiele fragmentów płyt nagrobnych, pozostałych po tej budowie. Dzięki zaangażowaniu pracowników Muzeum i jego byłego dyrektora, p. Andrzeja Ben Beryta, w ostatnich latach zwieziono tu także wiele nagrobków odnalezionych na terenie miasta. Cze¶ć płyt poddano restauracji, między innymi odtwarzaj±c ich polichromie. Na pobliskiej posesji złożono też kilka metalowych przęseł ogrodzenia cmentarza żydowskiego z ul. Głogowskiej.
macewy z Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie macewa z Żabikowa Żabikowo - fragment nagrobka Żabikowo - fragment nagrobka
Żabikowo - fragment nagrobka Żabikowo - fragment nagrobka Teren cmentarza przy ul. Głogowskiej 26a
Macewy w Muzeum Martyrologicznym w Żabikowie

Niewykluczone, że w różnych punktach miasta wci±ż znajduj± się fragmenty płyt nagrobnych. Jeszcze kilka lat temu w bruku jednej z ulic można było odnaleĽć potłuczone macewy. O tej sprawie w 2005 r. pisali redaktorzy poznańskiego wydania "Gazety": "Czartoria, jedna z bocznych ulic Chwaliszewa. Dawniej ruchliwa: można ni± było przejechać na wprost przez Piotrowo do dzisiejszej ul. Baraniaka. Od lat 60., gdy uregulowano koryto Warty, urywa się nad brzegiem rzeki. Mało uczęszczan± dzi¶ Czartorię pokrywaj± cały czas staro¶wieckie brukowce - niektóre bardzo nietypowe. Gdy przyjrzeć się im z bliska - wyraĽnie widać hebrajskie napisy (.....). O odkryciu poinformował nas Jakub Susid, młody socjolog, warszawiak, który w Poznaniu mieszka od pięciu miesięcy. Odwiedzili go znajomi ze stolicy. Wszyscy razem wybrali się nad Wartę na imieniny miasta, potem spacerowali po poznańskich uliczkach. Na widok hebrajskich napisów w bruku spacerowiczów dosłownie zatkało. - Ja sam nie bardzo się zdziwiłem. Jestem przekonany, że w całej Polsce takich miejsc s± tysi±ce. Moja dziewczyna jest z Kołobrzegu. Tam alejki w parku były wyłożone macewami - opowiada pan Jakub. - Chciałbym tylko, żeby dla tych kamieni znaleĽć godniejsze miejsce w Poznaniu". Płyty te zostały wkrótce wydobyte z bruku przez pracowników Zarz±du Dróg Miejskich.

tekst: G. E. Kafka, A. Cyruk, K. Bielawski
zdjęcia: G. E. Kafka, K. Bielawski
Polecamy odwiedzenie
stron internetowych:
Wirtualny Sztetl
Shabbat-Goy

Kliknij tu, by przeczytać fragment opracowania dotycz±cego poznańskich Żydów
ze "Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich"

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Poznania i ich nekropoliach.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± te cmentarze z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.

Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.

TZADIK POZNAŃ FESTIWAL powstał,
aby opisać fenomen kultury i tradycji żydowskiej;
jej przestrzeń religijn±
i muzyczn±, społeczn± i obyczajow±.
Zapraszamy do odwiedzenia
strony internetowej Festiwalu!

Ukazał się kolejny numer wielkopolskiego czasopisma
po¶więconego problematyce polsko-żydowskiej.
Kliknij tu po więcej informacji:

strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas