Przypuszcza się, że pocz±tki gminy żydowskiej w Poznaniu (w języku jidysz: Pozen) sięgaj± XIII wieku, gdy Żydzi wielkopolscy otrzymali przywileje statutu kaliskiego. Według T. Linette, Żydzi prawdopodobnie mieszkali wówczas przy targu, obok klasztoru dominikanów. Najstarsze wzmianki o obecno¶ci Żydów w Poznaniu pochodz± z 1367 roku, kiedy to wraz z dzielnic± żydowsk± spłonęła pierwsza poznańska bóżnica, która według przekazów powstała w tym samym roku. Znajdowała się ona na obecnym skrzyżowaniu ulic Szewskiej i Dominikańskiej.
W następnych stuleciach leż±cy na ważnych szlakach handlowych Poznań rozwijał się bardzo dynamicznie, a wraz z rozwojem miasta wzrastała liczba ludno¶ci żydowskiej. Z przeprowadzonego w 1507 roku spisu ludno¶ci wynika, że Poznań był wówczas jednym z największych skupisk Żydów w Polsce. W sposób gwałtowny liczebno¶ć gminy żydowskiej powiększyła się w 1510 roku, kiedy to osiedlili się tutaj Żydzi wypędzeni z Brandenburgii, a nieco póĽniej przybyli z południa arabsko-hiszpańscy sefaradyjczycy. W kilka lat póĽniej żydom poznańskim przyznano uprawnienia handlowe, a w 1521 roku zwolniono z opłat celnych na całym terytorium Rzeczypospolitej.
Żydzi poznańscy w owym czasie mieszkali przy ulicy Żydowskiej - wcze¶niej zwanej ul. Sukiennicz± - biegn±cej w przedłużeniu pierzei rynkowej na północ ku kolanu rzeki. Stopniowo dzielnica żydowska rozrastała się, następowało to jednak z wielk± trudno¶ci±, gdyż miasto rozwijało się bardzo szybko i w krótkim czasie zabrakło miejsca w centralnej czę¶ci miasta. W 1536 roku w dzielnicy żydowskiej wybuchł wielki pożar, który strawił ja niemal w cało¶ci - spłonęła bóżnica, ratusz, szkoła, trzy szpitale i dwadzie¶cia dwa domy. Po pożarze władze zaż±dały wygnania Żydów z miasta lub przeniesienia do podmiejskiej dzielnicy Rybaki, co jednak nie nast±piło, ograniczono natomiast liczbę ludno¶ci żydowskiej poprzez okre¶lenie ilo¶ci domów, jakie mog± oni zajmować. Przyszło¶ć pokazała jednak, że zakaz ten jest nieskuteczny, bowiem Żydzi czę¶ć domów mieli na własno¶ć, czę¶ć dzierżawili od ludno¶ci polskiej. W połowie XVI wieku skupisko żydowskie w Poznaniu liczyło ponad tysi±c pięćset osób i było wówczas najliczniejsze w kraju i jednym z największych w Europie. W owym czasie Poznań zaliczony został przez J. Goldberga do metropolii żydowskich. Następuje wtedy rozkwit kultury i nauk talmudycznych, ważnym o¶rodkiem studiów stała się miejscowa jesziwa, a poznańscy lekarze żydowscy słynęli w całej Rzeczypospolitej.
W czerwcu 1590 r. wybucha kolejny z wielkich pożarów, który trawi cał± dzielnicę żydowsk± wraz z bóżnic± oraz przylegaj±c± duż± czę¶ć miasta nie-żydowskiego. Ponownie pojawiły się ż±dania wygnania Żydów z miasta, jednak dzięki poparciu wojewody pozostali oni na miejscu. Szybko odbudowali oni swoj± dzielnicę oraz postawili now± synagogę. Dzielnica pozostała jednak nadal drewniana, o olbrzymim zagęszczeniu mieszkańców. Według A. Tellera ¶rednia osób na izbę w dzielnicy żydowskiej wynosiła 7-9, według innych Ľródeł zagęszczenie było jeszcze większe - do 38 osób w pomieszczeniu trzyizbowym. Uważa się, że zagęszczenie ludno¶ci w poznańskiej dzielnicy żydowskiej było nieporównywalne z żadnym miastem w Polsce lub Europie. W 1619 roku Poznań zamieszkiwało 3.130 wyznawców judaizmu.
Wpływ na wrogie usposobienie mieszkańców do Żydów, poza przypisywanymi im pożarami miały pos±dzenia o bezczeszczenie hostii. Według przekazów Żydzi odkupili hostię i usiłowali j± sprofanować. Ostatecznie hostia cudownie odnalazła się w miejscu, w którym obecnie stoi ko¶ciół Bożego Ciała.
Po pożarze miasta z 1803 roku zniesiono ograniczenia osadnictwa żydowskiego. W 1833 roku ogłoszono tymczasowe zarz±dzenia, dziel±ce Żydów na dwie klasy: naturalizowanych, obdarzonych prawami obywatelskimi i tolerowanych, którzy na naturalizację musieli sobie zasłużyć. W XIX wieku wybudowano w Poznaniu pierwsz± synagogę reformowan±. Oprócz niej działały synagogi ortodoksyjne. z Poznania pochodził słynny rabin Juda Low ben Becaleel znany jako Der Hohe Rabbi Lowe lub MaHaRal z Pragi. Urodził się w Poznaniu, tutaj też funkcję rabinów pełnili jego synowie. Był znanym kabalist± i przypisywane jest mu ożywienie Golema. Najsłynniejszym poznańskim rabinem był Akiba (Akiva) Eger, który urz±d sprawował od 1815 r. Zasłyn±ł on jako przeciwnik reformowania judaizmu i skutecznie przeciwstawiał się rozwi±zywaniu chederów. Po jego ¶mierci w 1837 r., gazeta "Allgemeine Zeitung des Judenthums" napisała na pierwszej stronie: "Jako człowiek był w największym stopniu godny szacunku, gdyż jego bezinteresowno¶ć, jego umiłowanie sprawiedliwo¶ci, jego dobroczynno¶ć nie miały granic". Więcej informacji o rabinie Akibie Egerze można znaleĽć w opracowaniu autorstwa Sławomira Łobzowskiego, zatytułowanym " Czcigodny rabbi Akiba Eger".
Po I wojnie ¶wiatowej wielu żydowskich mieszkańców Poznania wyemigrowało do Niemiec. Liczba Żydów w Poznaniu stopniowo malała. Z sze¶ciu tysięcy Żydów, mieszkaj±cych tu w 1860 roku, pod koniec lat trzydziestych XX wieku pozostało około półtora tysi±ca.
Wkrótce po wybuchu II wojny ¶wiatowej, gauleiter Wilhelm Koppe ogłasza plan "uwolnienia miasta od Żydów". Pierwsze deportacje ludno¶ci żydowskiej do miast Generalnego Gubernatorstwa rozpoczynaj± się w grudniu 1939 roku. Wcze¶niej, w listopadzie powstał obóz pracy przymusowej "Stadion Miejski", w którym Żydzi zatrudnieni byli między innymi przy budowie dróg. Nazi¶ci zbezcze¶cili miejsca kultu, jedn± z synagog przeznaczyli na pływalnię. Większo¶ć żydowskich mieszkańców nie przetrwała Holocaustu.
W Poznaniu istniało kilka cmentarzy ludno¶ci wyznania mojżeszowego. Pierwszy z nich powstał w pierwszej połowie XV wieku w miejscu zwanym Złot± Gór±, w pobliżu obecnego ko¶cioła ojców Jezuitów. Kolejny cmentarz założono na Muszej Górze, w okolicach Placu Wolno¶ci, w obrębie pl. Cyryla Ratajskiego, 3 Maja i ul. Nowowiejskiego.
Majer Bałaban w wydanej w 1929 roku ksi±żce "Zabytki historyczne Żydów w Polsce" tak pisał o nekropolii przy pl. Wolno¶ci: "Gorzej niż z krakowskim rzecz się ma z cmentarzem poznańskim. Wedle planów i wskazówek w archiwum, znajdował się on na dzisiejszym placu Wolno¶ci, w samem centrum nowego miasta, a opodal starego. Czy to był najstarszy z cmentarzy żydowskich jest nam niewiadome, żaden z lokalnych historyków Poznania nie wynotował tego faktu. Tyle jest wiadome, że w roku 1805 zniesiono ten cmentarz, przyczem ko¶ci kilku męczenników z r. 1736, a z niemi i niektóre nagrobki przeniesiono na nowy cmentarz. Lud opowiada, że królowa pruska Luiza mieszkała koło cmentarza i nie chc±c mieć przed oczyma pogrzebów i nagrobków żydowskich, kazała znie¶ć cmentarz. Klęska pod Jen± miała był "kar± dla Prusaków za to ¶więtokradztwo". W każdym razie przepadły wszystkie prastare, a nawet i mniej stare nagrobki (za wyj±tkiem kilku), ta strona archeologji żydowskiej w Poznaniu jest dla nauki stracona". Po obu tych nekropoliach nie ma dzi¶ ¶ladu.
W 1803 r. gmina żydowska w Poznaniu otworzyła następny cmentarz, położony przy obecnej ul. Głogowskiej. Jak wygl±dały te tereny przed II wojn± ¶wiatow±, możemy zobaczyć na archiwalnym zdjęciu lotniczym z 1929 roku, zamieszczonym na portalu www.gazeta.pl. Nekropolia została zdewastowana przez nazistów podczas II wojny ¶wiatowej.
Macewy wykorzystano między innymi do utwardzania dróg i chodników czy prac budowlanych na Sołaczu, gdzie mieszkali niemieccy oficerowie.
Dzieła zniszczenia dokończono wyzwoleniu, wznosz±c w tym miejscu pawilony Międzynarodowych Targów Poznańskich. Wszelkie ¶lady grobów uległy zatarciu.
Jedyny niezabudowany fragment cmentarza pozostał na podwórku kamienicy przy ul. Głogowskiej 26a. Wła¶nie tu pochowano Akibę Egera, urodzonego w 1761 r. rabina Poznania i Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wybitnego uczonego i talmudystę, autora licznych dzieł z zakresu prawa religijnego, rektora poznańskiej jesziwy. Na steli nagrobnej Akiby wyryty był napis: "Tu spoczywa rabin, nasz rabin Akiba Eiger. Odszedł do sług bożych w ¶więtej gminie Maerkisch Friedland i ¶więtej gminie Poznań został zabrany do swego ludu. W czwartek 13 dnia tiszri roku 598 według krótkiego rachunku" (Ľródło tłumaczenia: Rafał Witkowski, "Poznańscy Żydzi"). Grób poznańskiego rabina stał się celem pielgrzymek. W 1911 roku w "Residenzstadt Posen und Ihre Verwaltung" pisano, iż "skromny nagrobek w miejscu spoczynku rabina Akiby Eigera jest szczególnie często odwiedzany przez będ±cych w Poznaniu rosyjskich Żydów".
Przez wiele lat ¶rodowiska żydowskie z Komitetem Ochrony Cmentarzy Żydowskich w Europie na czele, podejmowały starania na rzecz budowy lapidarium na terenie cmentarza. Długotrwałe negocjacje ze Spółdzielni± Mieszkaniow± "Grunwald" oraz wła¶cicielami stoj±cych tu zabudowań dobiegły końca w grudniu 2006 r. Uzgodniono, że na podwórzu przy ul. Głogowskiej 26a zostan± ustawione stylizowane na macewy kamienne tablice, w tym nagrobek Akiby Eigera. Jesieni± 2007 r. podczas prac odkopano kilka starych kamieni nagrobnych.
W dniu 30 kwietnia 2008 r. na odzyskanym skrawku cmentarza postawiono macewy. Przybyły z Izraela rabin Menashe Ekstein wyznaczył miejsca pochówków, w tym to najważniejsze - grób Akiby Egera. Rabin Schlesinger bacznie strzegł aby nie zostały złamane prawa dotycz±ce pochówków. Rabinowi asystowali bracia Yoshua i Samuel Halpern - potomkowie Akivy Egera - fundatorzy przedsięwzięcia. Obecni byli rownież rabini z Zurichu i Londynu. Nad cało¶ci± czuwała przewodnicz±ca Poznańskiej Filii ZGWZ Pani Alicja Kobus oraz przewodnicz±cy Gminy w Gdańsku Michał Samet. Współtwórcami dzieła byli: Rabinacka Rada Europy Ochrony nad Cmentarzami Żydowskimi, ZGWŻ w Poznaniu - z przewodnicz±c± Alicj± Kobus, Międzynarodowe Targi Poznańskie, oraz Spółdzielnia Mieszkaniowa Grunwald Osiedle Łazarz. Autorem projektu cmentarza był architekt Jacek Wilczak, nadzór budowlany prowadził inż. Włodzimierz Całka, a wykonawc± robót budowlanych był zespół pana Andrzeja Grochalskiego.
|