"Rozpacz i wstyd. Te słowa cisn± się na usta po wizycie na nekropolii żydowskiej w Nowym Dworze Mazowieckim. Cmentarz został niemal doszczętnie zniszczony, płyty nagrobne być może posłużyły niektórym do prac budowlanych. Wiele grobów zostało rozkopanych, zapewne w poszukiwaniu rzekomych kosztowno¶ci. Ogromn± czę¶ć piasku z cmentarza wybrano pod budowę pobliskiego domu, a z powstałej skarpy zsuwaj± się fundamenty grobów. Zachowało się jeszcze kilkadziesi±t fragmentów nagrobków. Tylko jedna macewa jest ustawiona w pionowej pozycji. W¶ród traw można znaleĽć pojedyncze ko¶ci. Cmentarz żydowski w Nowym Dworze Mazowieckiem położony jest na wydmowym wzgórzu, pomiędzy ul. Przytorow± i ul. Akacjow±. Teren nie jest ogrodzony i oznakowany".

Powyższy tekst powstał w dniu 1 maja 2006, kilka godzin po zrobieniu zdjęć w Nowym Dworze Mazowieckim. O stanie cmentarza postanowili¶my poinformować ¶rodowiska żydowskie w Polsce i za granic± oraz prasę i telewizję. Na reakcje nie trzeba było długo czekać.

Kontakt z nami nawi±zał Alan Knecht, potomek nowodworskich Żydów, mieszkaj±cy obecnie w Kanadzie. Alan Knecht w jednym ze swych E-maili tak wspomina wizytę w mie¶cie jego przodków: "Razem z moim ojcem dziewięć lat temu odwiedziłem Nowy Dwór Mazowiecki. Ojciec rozmawiał z kilkoma mieszkańcami. Wielu z nich nawet nie zdawało sobie sprawy, że kiedy¶ żyli tu Żydzi. Próbowali¶my lecz nie mogli¶my odnaleĽć cmentarz żydowski. Wydawało się, że nikt nie wie gdzie jest położony lub jak do niego trafić. Teraz domy¶lam się, że być może nie chciano, aby¶my zobaczyli w jak złym stanie jest to miejsce".

Efekty przyniosły też kontakty z mediami. Pierwsza zareagowała Gazeta Wyborcza. Redaktor Tomasz Urzykowski na łamach lokalnego dodatku "Gazeta Stołeczna" napisał: "Przewrócone nagrobki, rozkopane mogiły, rozrzucone po okolicy ludzkie ko¶ci - żydowski cmentarz w Nowym Dworze Mazowieckim wygl±da jak pobojowisko. Nikt nie reaguje, bo nikt się do niego nie przyznaje. Nekropolia znajduje się na szczycie góruj±cej nad okolic± piaszczystej wydmy. Widok jest wstrz±saj±cy. Wszędzie poniewieraj± się resztki kamiennych macew. Po nagrobkach pozostały tylko zwykle fundamenty z dołem w ¶rodku. W jednym z otwartych grobów leży ludzka czaszka, w innych bielej± drobne ko¶ci. Od południa wydma jest podkopana, a w obręb cmentarza wcina się nowy dom. Fundamenty nagrobków spadaj± ze skarpy wprost pod ogrodzenie budynku. (....) Cmentarz przy ul. Akacjowej istnieje od XVIII w. W przeszło¶ci Żydzi stanowili większo¶ć mieszkańców Nowego Dworu. W 1939 r. liczba starozakonnych dochodziła do 8 tys. Dewastacja kirkutu zaczęła się podczas okupacji, gdy Niemcy kazali utwardzać macewami ulice. Niszczenie trwa do dzi¶. Niektóre groby s± ¶wieżo rozkopane. Kto przerwie ten proceder i uporz±dkuje cmentarz? Burmistrz Nowego Dworu wskazuje na gminę żydowsk± w Warszawie. Ta z kolei odsyła do burmistrza". Pełny tekst reportażu znajdziesz tutaj.

Również Wiadomo¶ci TVP w głównym wydaniu z dnia 15 maja 2006, wyemitowały kilkuminutowy reportaż, dotycz±cy dewastacji cmentarza w Nowym Dworze Mazowieckim. W ¶lad za TVP poszedł także Polsat, który kwestię niszczenia żydowskich nekropolii poruszył w programie "Interwencja". Przytoczmy fragment tego reportażu: "Cmentarz w religii żydowskiej jest miejscem nienaruszalnym. Jednak o modlitwę i spokój najczę¶ciej tu trudno. Nowy Dwór Mazowiecki. Przed wojn± mieszkało tu ponad 5 tysięcy Żydów. Większo¶ć z nich podczas holocaustu trafiła do O¶więcimia. Po ich przodkach i tych, którzy przetrwali pozostał tylko ten cmentarz. A raczej gruzy, które kiedy¶ były cmentarzem. Dewastacja cmentarza w Nowym Dworze trwa już od czasów wojny. Do dzi¶ mieszkańcy masowo kradn± st±d macewy i ziemię. Kirkut odwiedzaj± też poszukiwacze skarbów. I chociaż od wojny upłynęło już 60 lat, władze miasta wci±ż nie wiedz± jak poradzić sobie z tym problemem. Cmentarzy takich jak w Nowym Dworze w Polsce jest znacznie więcej".

Na internetowym forum programu "Interwencja" wiele osób pozostawiło swoje komentarze. Poniżej zamieszczamy kilka z nich: "Bardzo ubolewam nad profanacj± cmentarzy. Je¶li chodzi o kirkut w NDM, to będ±c mał± dziewczynk± pamiętam, że ci±gle kto¶ tam kopał i szukał nie wiadomo czego. Było to około 25 lat temu. Smutne jest to, że nie szanujemy niczego i nikogo...", "Jestem mieszkańcem Nowego Dworu i nigdy nie wiedziałem, że jest tutaj jaki¶ cmentarz. Najpewniej kiedy¶ sam mogłem chodzić po ludzkich szcz±tkach. To jest przerażaj±ce".

W maju 2006 r. pracownicy Komisji Rabinicznej ds Cmentarzy oraz członkowie Polskiej Unii Studentów Żydowskich wykonali wstępne prace porz±dkowe na terenie nowodworskiego cmentarza. Rozrzucone ko¶ci zebrano do dwóch worków i zakopano w ziemi.

W 2008 r. Żydzi pochodz±cy z Nowego Dworu Maz. - między innymi Ze'ev Shaked i David Wluka - podjęli decyzję o restauracji nekropolii. W latach 2010-2011 rozległy cmentarz został ogrodzony metalowym płotem, z wej¶ciem od strony ul. Przytorowej. Cze¶ć terenu cmentarza zabezpieczono, nawoż±c warstwę ziemi wydobyt± przy budowie Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie. Na lewo od wej¶cia wzniesiono "¶cianę płaczu", do której przytwierdzono ponad 100 macew, odnalezionych pod jednym z chodników w Nowym Dworze Mazowieckim. Plac przed pomnikiem utwardzono. Zbudowano również betonowe schody, wiod±ce na szczyt cmentarnego wzgórza. W najbliższym czasie planowane jest wzniesienie na cmentarzu kolumny, na której wyryte zostan± nazwiska osób, które przyczyniły się do restauracji nekropolii.

W dniu 14 lipca 2011 r. odbyło się uroczyste zakończenie prac restauracyjnych. Na ceremonię licznie przybyli Żydzi pochodz±cy z Nowego Dworu Mazowieckiego oraz ich potomkowie. W uroczysto¶ci udział wzięli także: Ambasador Izraela w Polsce Zvi Rav Ner, Naczelny Rabin Polski Michael Schudrich, burmistrz Nowego Dworu Mazowieckiego Jacek Kowalski oraz mieszkańcy miasta. Odczytany został list Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego. Rabin M. Schudrich odmówił modlitwy Kadisz i El Male Rachamim.

Więcej informacji o inicjatywie restauracji cmentarza żydowskiego w Nowym Dworze Mazowieckim można znaleĽć stronie www.nowydworjewishmemorial.com.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
Kliknij, by obejrzeć programy wyemitowane w Wiadomo¶ciach TVP oraz Polsacie.
Przeczytaj też reportaż z 1994 roku "Pochówek na podwórku"
Wiele informacji o miejscowej społeczno¶ci żydowskiej znajdziesz
w opracowaniu "Żydzi w Nowym Dworze Mazowieckim"
oraz na poniższych stronach:
Księga Pamięci Nowego Dworu Maz. (w jęz. hebrajskim i angielskim)
The Jewish Community of Nowy Dwor Mazowiecki
Knecht Family History Page