| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |
ŻYDZI W NOWYM DWORZE MAZOWIECKIM |
Miasta w Europie Środkowej i Wschodniej były w przeciągu całej swojej historii zamieszkiwane przez ludność żydowską. Bez tej ludności w większości miasta by upadły i spadły do poziomu wsi. W Rzeczpospolitej Obojga Narodów to szlachta odgrywała decydującą rolę. Wszelkie zajęcia poza "pracą na ziemi" były zajęciami uwłaczającymi ich godności. Do takich zajęć należał handel, rzemiosło, którym zajmowały się jednostki najbardziej operatywne. Ludność żydowska, która miała trudności w nabywaniu ziemią mogła w zasadzie tylko osiedlać w miastach - oczywiście za zgodą właściciela tegoż miasta. Żydzi dopiero po upadku I Rzeczypospolitej mogli kupować majątki ziemskie. Najpóźniej nastąpiło to na ziemiach zaboru rosyjskiego, wiązało się to z wrogim stosunkiem do tej ludności ze strony elit. Nowy Dwór Mazowiecki otrzymał prawa miejskie w 1374 roku z rąk księcia Ziemowita III Mazowieckiego. Odnowienie praw miejskich nastąpiło w 1544 r. przez króla Zygmunta Starego. Około 1660 r. miasto upadło do rangi wsi, a stan ten trwał do 1782 roku, kiedy to książę Stanisław Poniatowski przywrócił prawa miejskie. Ludność żydowska zamieszkiwała Nowy Dwór Maz. przez ponad 200 lat. Na początku XVIII wieku istniała tu synagoga i cmentarz, czyli funkcjonowała już gmina wyznaniowa. Przypuszcza się jednak, że była to gmina filialna, która dysponowała tylko częściową samodzielnością. Miała prawo pobierać podatki, co było podstawowym uprawnieniem na tle prawa polskiego. Prawdopodobnie już od początków XVII wieku w Nowym Dworze osiedlali się Żydzi. Są udokumentowane przypadki, że po "hajdamaczyźnie" (1734-1736) i "koliszczyźnie" (1768-1769, po roku 1768, kiedy miała miejsce tragiczna "rzeż humańska") ludność uciekała przed pogromami kozackimi, które towarzyszyły tym "rozruchom" na południowo-wschodnich kresach. W Nowym Dworze Mazowieckim rozwijała się myśl żydowska, a szczególnie myśl chasydzka. Tutaj również powstała bardzo duża drukarnia prowadzona przez Niemca Johana Antona Kriegera. Jej "wielkość" nie polegała tylko na rozmiarach (chociaż i to budzi szacunek nawet aktualnie, gdyż zatrudniała 100 pracowników), ale na rozmachu pracy wydawniczej. W roku 1784 w tej drukarni zostały wydrukowane dwa tomy Talmudu. Ma to znaczenie o tyle ważne, że wymagało to pozwolenia ze strony władz religijnych. O rozmachu świadczy również dane z jednego roku jarmarku w Łęcznie, gdzie wystawiono 2641 ksiąg hebrajskich i 2000 żydowskich kalendarzy. W ciągu 15 lat istnienia drukarni oficjalnie wydrukowano 58 tysięcy książek. W rzeczywistości ta liczba przekracza 100 tysięcy, a wiąże się to z drukowaniem na nie ostemplowanym papierze. To przedsiębiorstwo istniało do 1818 roku. Po upadku państwa polskiego, tereny Mazowsza najpierw znalazły się pod panowaniem Prus które trwało zaledwie 11 lat, później przyszła dekada rządów Napoleona I i era Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku nadeszła Rosja Aleksandra I. Największe znaczenie dla sytuacji Żydów na terenie nas interesującym były lata rządów cesarza Francji. W tym okresie dokonano równouprawnienia ludności żydowskiej na ziemiach Księstwa Warszawskiego. Nie zmieniła tej sytuacji klęska Napoleona I, gdyż na kongresie wiedeńskim (1814-1815), nowo powstałe Królestwo Polskie (połączone unią personalną z Rosją) zachowało autonomię prawną i nie zostały cofnięte reformy "francuskie". Gmina żydowska straciła uprawnienia pobierania podatków, podstawową funkcją stało się dbanie o sytuację religijną wśród wyznawców, i działalność dobroczynna. Sytuacja ludności żydowskiej pogorszyła się po klęskach powstań : listopadowego (1830-1831) i styczniowego (1863-1864), kiedy to stopniowo zlikwidowano odrębności między Rosją a Królestwem. Wymieniono urzędników polskich na sprowadzonych z terenów Imperium. Przejawiali oni stosunek negatywny do Żydów. To właśnie oni podburzali ludność polską przeciwko tej ludności (spowodowało to pogromy pod koniec wieku XIX). Ostatni panujący Romanowowie również nie byli pozytywnie nastawieni do ludności żydowskiej, co nie pomagało poprawie nastawienia przedstawicieli władz terenowych. W Nowym Dworze Mazowieckim w przeciągu wieku XIX zwiększała się liczba ludności żydowskiej w stosunku do pozostałych narodowości zamieszkujących to miasteczko. Według spisu z 1897 roku, na 7286 mieszkańców Nowego Dworu Mazowieckiego Żydzi stanowili 65%. To miasto było przykładem harmonijnego życia Żydów, Polaków, Niemców i Rosjan. Ludność żydowska zajmowała się głównie rzemiosłem. Takie zawody jak krawiectwo, szewstwo, czapnictwo, ślusarstwo były często spotykane wśród tej ludności. Dużym ciosem dla dalszego rozwoju miasteczka była I wojna światowa. Działania wojenne spowodowały w zasadzie całkowite zniszczenie Nowego Dworu. Lata II Rzeczypospolitej przyniosły dla sytuacji Żydów na całym terenie państwa uregulowanie, które zunifikowało prawa tej mniejszości. Na przykład odniesieniu do gmin został wydany dekret z roku 1927 o ich ustroju. W tym akcie prawnym mówi się m.in., że utrzymanie rabinatu, budynków i urządzeń służących potrzebom religijnym, cmentarzy, czuwanie nad wychowaniem religijnym młodzieży, troska o zaopatrywanie wiernych w mięso koszerne, zarządzanie majątkiem gminnym i fundacjami, dobroczynność. Reasumując można powiedzieć, że głównym zadaniem gminy jest wychowywanie oraz praktyki religijne. Lata 1929- 1932 to okres "wielkiego kryzysu" gospodarczego świata kapitalistycznego, który również mocno doświadczył się na ziemiach polskich. W tym czasie działalność filantropijna była ważną dziedziną działalności gmin. W 1931 roku przeprowadzony był ostatni spis ludności w Polsce, który wykazał, że ludności żydowskiej mieszka w kraju ponad 3 miliony. Według szacunkowych danych w 1939 roku liczba ta zbliżyła się do 3,5 miliona (z czego w Nowym Dworze do września roku 1939 oscylowała około 8 tysięcy). We wrześniu 1939 r. 75% zabudowań Nowego Dworu Maz. legło w gruzach. Podczas drugiej wojny światowej naziści utworzyli w Nowym Dworze Maz. getto, które mieściło się w najbiedniejszej części miasta, na Piaskach. Dzielnicę oddzielono od reszty miasta drewnianym płotem, wzmocnionym z góry drutem kolczastym. Administrację sprawowała Rada Żydowska powołana na rozkaz władz okupacyjnych. Pierwszym prezesem został Rojszen - przedwojenny inkasent elektrowni miejskiej. Po krótkim okresie zastąpił go Josef Gerszon. Do Rady należeli również : Herman Abramowicz, Jenkiel Baranek, Nachman Rojchman, Israel Tisler. Innym miejscem martyrologii nowodworskich Żydów był fort w Pomiechówku, który pełnił funkcję ciężkiego więzienia. Według ankiet sporządzonych przez sądy grodzkie w 1945 roku na zlecenie Instytutu Pamięci Narodowej, przez cele fortu przeszło 50 tysięcy więźniów, z czego 15 tysięcy zostało zamordowanych. Wśród ofiar było wiele osób pochodzenia żydowskiego. We wrześniu 1939 r. w Nowym Dworze Maz było 8.000 Żydów, po dwóch miesiącach liczba ta spadła do 2800 osób. Spora część tej ludności znalazła się w Warszawie, gdzie jak się oblicza w wrześniu 1940 roku było 4532 Żydów z Nowego Dworu. Jednak w maju 1941 roku ludności żydowskiej było już 4 tysiące, z czego część wróciła nielegalnie. Do getta zostali sprowadzeni Żydzi z Zakroczymia, Wyszogrodu, Czerwińska. Liczba ludności w getcie stale rosła już w kwietniu 1942 wynosiła 6 tysięcy. W samym mieście około 750 Żydów pracowało w zakładach rzemieślniczych. Od 20 listopada 1942 roku rozpoczęto likwidację getta i wywózkę ludności żydowskiej do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. W dniu 12 grudnia 1942 r. wysłano ostatni transport. Obecnie w Nowym Dworze Mazowieckim nie ma żadnego mieszkańca pochodzenia żydowskiego. Ostatni zmarł w 1970 roku. Na cmentarzu zachowało się około 50 nagrobków. Tyle zostało z tej części społeczeństwa tego miasta, która współtworzyła historię tego miasteczka na północy Mazowsza. Na podstawie materiałów zgromadzonych przez Stowarzyszenie Studentów EPSSA opracował S. Z. |
| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |