Kliknij, aby dodaæ stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieæ księga gości napisz do nas
JAB£ONKA KO¦CIELNA

Jab³onka Ko¶cielna to wie¶ le¿±ca w powiecie wysokomazowieckim, na terenie województwa podlaskiego; w latach 1975-1998 administracyjnie nale¿a³a do województwa ³om¿yñskiego. Od 1795 r. znajdowa³a siê w zaborze pruskim; od 1807 r. w Ksiêstwie Warszawskim; od 1815 r. w Królestwie Polskim, a w jego obrêbie w woj. augustowskim (od 1837 roku - guberni). W 1867 r. Jab³onka znalaz³a siê w utworzonej guberni ³om¿yñskiej. W okresie miêdzywojennym znajdowa³a siê w woj. bia³ostockim. Po³o¿ona jest w po³owie drogi miêdzy Zambrowem a Wysokiem Mazowieckiem.

Pierwsze wzmianki dotycz±ce wsi o pierwotnej nazwie Jab³onka ¦wierszczewo, odnajdujemy ju¿ w dokumentach z pierwszej æwierci piêtnastego stulecia. Zosta³a zasiedlona przez ród Jab³oñskich. Utworzenie w 1493 r. parafii oraz wybudowanie w pó¼niejszym okresie ko¶cio³a spowodowa³o wydzielenie siê wsi i zmianê nazwy na Jab³onkê Ko¶cieln±. W pocz±tkach XVIII w. wie¶ znalaz³a siê w rêkach zamo¿nej rodziny Slaskich, a nastêpnie Skiwskich. W koñcu XVIII stulecia wie¶ przekszta³ci³a siê w miasteczko z przewa¿aj±c± ludno¶ci± ¿ydowsk±.

Pocz±tki osadnictwa ludno¶ci ¿ydowskiej siêgaj± drugiej po³owy XVII lub pocz±tku XVIII w. Liczba mieszkaj±cych tu ¯ydów zaczê³a rosn±æ po otrzymaniu w 1739 roku przywileju na prawo odbywania dwóch jarmarków i targów. Spis g³ów ¿ydowskich z lat 1764/1765 wykaza³ 97 ¯ydów zamieszka³ych w Jab³once i okolicznych sio³ach. Starozakonni tworzyli wówczas przykaha³ek podlegaj±cy zarz±dowi gminy okrêgowej w Ciechanowcu. Kaha³ usamodzielni³ siê pod koniec XVIII w. Wed³ug ¼róde³ ko¶cielnych, we wspomnianym okresie, na obszarze parafii Jab³onka przebywa³o wówczas czterystu Izraelitów, osiedlonych za zgod± biskupa ³uckiego, "którzy niedawno wystawili dom modlitwy lub jak oni mówi±: wielk± szko³ê". Wedle spisu powszechnego z 1808 r. osadê zamieszkiwali wy³±cznie ¯ydzi - 196 osób! "S³ownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s³owiañskich" podaje, ¿e w 1827 r. Jab³onka "liczy³a 61 domów i 357 mieszkañców; obecnie za¶ liczy [1882 rok - przyp. K. G] 48 domów i 595 mieszkañców - przewa¿nie ¯ydów". Podobne dane notuj± akta ko¶cielne, wed³ug których w 1830 r. mieszka³o w parafii 358 ¯ydów ( w tym 317 w Jab³once jako osadzie). W drugiej po³owie XIX w., w latach 60-tych, w Jab³once przybywa³o 650 wyznawców moj¿eszowych. Lata poprzedzaj±ce wybuch I wojny ¶wiatowej spowodowa³y spadek liczby ¯ydów. W 1911 roku na 534 mieszkañców by³o 439 ¯ydów tj. - 82,2%. Pierwszy spis w Polsce odrodzonej z 1921 r. na 248 mieszkañców wykaza³ 157 osób pochodzenia ¿ydowskiego (63,3%).

W ¿yciu ludno¶ci ¿ydowskiej najwa¿niejsz± rolê odgrywa³a gmina wyznaniowa i zwi±zane z ni± instytucje. W¶ród nich jedn± z najbardziej istotnych by³a synagoga, któr± wzniesiono na prze³omie XVIII i XIX w. W drugiej po³owie dziewiêtnastego stulecia stan drewnianej bó¿nicy by³ ¶redni - koniecznie potrzebna by³a reparacja. Równolegle z bo¿nic± wybudowano w Jab³once drewnian± ³a¼niê. W 1858 r. znajdowa³a siê ona w dobrym stanie podobnie jak ogrodzenie kirkutu. Nie by³o natomiast w tym czasie oddzielnego domu szpitalnego oraz przyszkó³ka dla ¿ydowskich dzieci. W latach 80-90 XIX stulecia funkcjonowa³y cztery chedery. W 1913 r. infrastrukturê gminn± tworzy³y: drewniana synagoga, dom modlitwy, ³a¼nia oraz cmentarz. W czasie I wojny ¶wiatowej sp³onê³a drewniana synagoga, której nigdy ju¿ nie odbudowano.

Pierwszym znanym przywódc± duchowym w Jab³once by³ Lipszyc Michel, który pe³ni³ funkcjê podrabina w latach 1827-1835. W okresie 1847-1867 urz±d ten piastowa³ Lejzor Weller, który by³ tak¿e podrabinem, a nastêpnie rabinem w Wysokiem Mazowieckiem (1854-1867; 1867-1896). Od 1867 podrabinem by³ Mejer Frydman, po nim do 1870 r. Supersztejn; w latach 1887-1891 urz±d rabina sprawowa³ Aron Chaimowicz Miednicki, a w okresie 1894-1898 Mejer Owsiej Lewitan. W okresie 1899-1904 stanowisko rabina vacatowa³o. Od 26 kwietnia 1905 roku funkcjê rabina w Jab³once sprawowa³ Aron Ekiel Perelman - jednocze¶nie rabin w Wysokiem Mazowieckiem w latach 1899-1942. W latach 1932-1934 rabinem by³ Blejwas Nochum.

¯ycie codzienne cz³onków gminy toczy³o siê wokó³ Rynku i przyleg³ych ulic. W okresie miêdzywojennym g³ówny zarys Jab³onki Ko¶cielnej tworzy³y trzy ulice, które krzy¿uj±c siê, wydziela³y przestrzeñ Rynku, na którym odbywa³ siê handel. W samym centrum Jab³onki, wzd³u¿ rynku i g³ównej ulicy sta³ rz±d kilku ¿ydowskich domów. By³y zbudowane tak blisko siebie, ¿e styka³y sie ¶cianami, tworz±c jakby jedn± konstrukcje. Ludno¶æ ¿ydowsk± utrzymywa³a siê g³ównie z pracy w³asnych r±k i handlu, gdy¿ nie wszyscy mieli dodatkowy zawód. W ostatnim dziesiêcioleciu XIX w. odnotowano 27 handlarzy, 1 m³ynarza i 74 robotników. Ci, którzy parali siê handlem byli w wiêkszo¶ci ubogimi tragarzami, kramarzami i tandeciarzami oferuj±cymi wszystko, co tylko mo¿na by³o sprzedaæ. Przy ka¿dym domu znajdowa³ sie ogród, na którym posiane by³y ró¿ne warzywa i inne ma³o wymagaj±ce ro¶liny. Wiele rodzin ¿ydowskich posiada³o ponadto ma³e sady, które jesieni± rodzi³y jab³ka, gruszki, ¶liwki. Prawie ka¿dy mia³ jedn±, b±d¼ kilka krów, kaczki, gêsi, kury. W okresie wykopek, czyli zbioru ziemniaków, ludzie pomagali sobie wzajemnie. Kilka rodzin urz±dza³o tzw. "t³okê". Polega³a ona na tym, ¿e ludzie zbierali sie na polu jednej osoby, razem wykonywali wszystkie prace, a nastêpnego dnia szli do kogo¶ innego. Wszystko opiera³o sie na wzajemnej pomocy.

W Jab³once Ko¶cielnej, w okresie dwudziestolecia miêdzywojennego, znajdowa³y siê trzy wiatraki. Ich w³a¶cicielami i udzia³owcami byli ¿ydowscy przedsiêbiorcy: w latach 1926-1927 Gebel W., Hebro³ow L. i Luryn D.; 1928-1930 - G±sior Sz., Gebel W., Luryn D., Srebo³ów L. W 1930 roku, na skraju wsi, nad rzek± Jab³onk±, ¿ydowska spó³ka: Drzewko A., Gebel Sz. wybudowa³a okaza³y, drewniany m³yn wodny. Zapewnia³ on doskona³a m±kê dla lokalnego sklepu i wszystkich okolicznych wsi. Handlem na wiêksz± skalê artyku³ami spo¿ywczymi parali siê: Glinka A, Królewiecki I, S³odki B. Nieliczni reprezentowali inne profesje: Wajsbrot K. - kowal; Chach³owicz J., Go³±bek M. -krawcy; Kozio³ Sz., D±bek L. - szewcy. W³a¶cicielami piekarni byli Glinka A., Sega³ N.

Kres istnienia gminy nast±pi³ w latach 1939-1942. Po prze³amaniu obrony polskiej w rejonie Wizny w dniach 9-10 wrze¶nia 1939 r. wojska niemieckie wchodz±ce w sk³ad XIX Korpusu Pancernego wdar³y siê w okolice Jab³onki. 20 Dywizja Zmotoryzowana zajê³a z marszu Zambrów, natomiast 10 Dywizja Pancerna opanowa³a Wysokie Mazowieckie. Zanim tam dotar³a w dniu 10 wrze¶nia 1939 r., na drodze miêdzy Wysokiem Mazowieckiem a Zambrowem, Niemcy rozstrzelali czterech ¯ydów, a jednego zmusili do wskoczenia do studni, gdzie siê utopi³. Na mocy paktu Ribbentrop-Mo³otow Jab³onka znalaz³a siê pod koniec wrze¶nia 1939 pod okupacj± sowieck±, we w³±czonym do Bia³orusi obwodzie bia³ostockim. Po agresji Niemiec na ZSRR w 1941 r. znajdowa³a siê do 1944 roku pod okupacj± niemieck±. W drugiej po³owie sierpnia 1941 r. wysiedlono ¿ydowskich mieszkañców Jab³onki do utworzonego getta w Wysokiem Mazowieckiem. Skoncentrowano tam ¯ydów z miasta i okolicznych wsi, oko³o piêciu tysiêcy osób. Jego mieszkañców zatrudniono przy budowie i naprawie dróg, w warsztatach rzemie¶lniczych, na roli oraz przy pracach porz±dkowych w mie¶cie. W dniu 2 listopada 1942 r. getto zosta³o zlikwidowane; oko³o 3.700 osób wywieziono do obozu pracy w Zambrowie - w tym mie¶cie od sierpnia 1941 do stycznia 1943 r. znajdowa³o siê getto dla ¯ydów, dzia³a³y tak¿e obozy dla jeñców wojennych i robotników przymusowych. Martyrologia wiê¼niów tego obozu polega³a na codziennym wypêdzaniu wiê¼niów na tzw. "spacery" boso, nago, bez wzglêdu na pogodê, nie wy³±czaj±c dzieci, chorych i starych ludzi. Po likwidacji getta w styczniu 1943 r. roku jego mieszkañcy zostali wys³ani do obozu zag³ady w Treblince.

Na przestrzeni wieków gmina ¿ydowska w Jab³once posiada³a dwa miejsca pochówku - ich lokalizacjê mo¿na znale¼æ na wojskowej mapie okolic Wysokiego Maz. z 1935 roku. Pierwszy cmentarz Kever Israel za³o¿ono ju¿ w drugiej po³owie osiemnastego stulecia. Swego czasu by³a to jedyna ¿ydowska nekropolia w tej okolicy - grzebano tu tak¿e ¯ydów z Zambrowa i Wysokiego Mazowieckiego. Zlokalizowana jest na niedu¿ym wzniesieniu, oko³o 200-300 metrów od drogi Wysokie Mazowieckie - Zambrów, 40 metrów od drogi prowadz±cej do Jab³onki Ko¶cielnej. W 1858 cmentarz i mogi³ki by³y dobrze oparkanione. Po nekropolii nie zachowa³ siê jakikolwiek ¶lad. Obecnie na obszarze cmentarza znajduj± siê pola uprawne. Drugi cmentarz znajdowa³ siê przy ulicy Stra¿ackiej, w pobli¿u synagogi. W tej chwili na terenie kirkutu istnieje remiza stra¿acka. Równie¿ po tej nekropoli nie pozosta³ ¿aden ¶lad.

Niniejszy artyku³ jest szkicem do monografii ¯ydów mieszkaj±cych w Jab³once Ko¶cielnej przed 1942 rokiem.

tekst & zdjêcia: Karol G³êbocki
Polecamy odwiedzenie poni¿szych stron internetowych:
http://www.zchor.org/jablonka/jablonka.htm
http://www.kirkuty.xip.pl/wysokiemazowieckie.htm

Teren najstarszego
cmentarza ¿ydowskiego
Teren cmentarza
przy ul. Stra¿ackiej
Miejsce
po synagodze
Zabudowa dzielnicy ¿ydowskiej
Poszukujemy wszelkich informacji o ¯ydach z Jab³onki Ko¶cielnej i ich nekropoliach.
Czekamy te¿ na relacje osób, które pamiêtaj± te cmentarze z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.
Teksty i zdjêcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materia³ów mo¿liwe wy³±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji
strona główna cmentarze warto wiedzieæ księga gości napisz do nas