Pierwsza drewniana bóżnica pochodziła z 1722 roku, znana jest z rysunku Z. Glogera z 1870 roku. Należała do najpiękniejszych budowli w mie¶cie i na Podlasiu, rozebran± j± w 1871 roku z powodu złego stanu technicznego. Nowa, murowana synagoga została zbudowana w 187 r.

Znamy też nazwiska rabinów z Wysokiego Mazowieckiego. Byli to Meir Horowitz (1833-1853), Elazar Shlomo Weler (1853-1892); Ajzyk Jakub Weler (1893-1902). Ostatnim rabinem sprawuj±cym swój urz±d był wybrany w 1902 roku Aron Jakub Perlman.

W pocz±tkowym okresie działalno¶ć zawodowa Żydów sprowadzała się do prowadzenia karczm. W dalszym etapie głównym zajęciem był handel i rzemiosło - kupowali produkty rolnicze od mieszkańców z s±siedztwa, w zamian oferowali towary, wykonywane fabrycznie. W dwudziestoleciu międzywojennym Żydzi byli wła¶cicielami wielu sklepów i warsztatów rzemie¶lniczych w Rynku. Przez kolejne lata ich sytuacja ulegała pogorszeniu. Mogli przeżyć tylko dzięki regularnej pomocy krewnych z USA.

W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku aktywnie rozwijały się i działały organizacje żydowskie, między innymi Poalej Syjon, Tzeirei Syjon, Mizrachi, Tarbut, HaShomer HaLeumi, HaNoar HaZioni, Betar, Towarzystwo Sportowe "Makabi". Działały również organizacje charytatywne: Hachnosas Kallah, Hachnosas Orchim, Bikur Cholim. W latach trzydziestych założono niewielki szpital.

W 1937 r. miał miejsce pogrom, w którym szczególnie dotkliwe były grabieże mienia żydowskiego, zniszczenia domów. W wyniku tego przejawu agresji ucierpiały 23 osoby.

W Wysokiem Mazowieckiem przed II wojn± ¶wiatow± mieszkało 2.500 Żydów, którzy stanowili 55% wszystkich mieszkańców. W dniu 10 wrze¶nia 1939 r. czołgi niemieckie wdarły się do miasta. Niemcy niszczyli je celowo, ostrzeliwuj±c drewniane budynki pociskami zapalaj±cymi. W wyniku tych bestialskich działań, które trwały do póĽnych godzin wieczornych, zniszczono 80% zabudowy miasta. Spalone zostało całe centrum o zwartej, drewnianej zabudowie. Ogień pochłon±ł także dawn± dzielnicę żydowsk±. Podczas pożaru spłonęło 71 domów i 132 budynki gospodarcze. We własnym domu spłon±ł nieustalony z nazwiska Żyd. W tym samym dniu, na drodze między Wysokiem Mazowieckiem a Zambrowem, Niemcy rozstrzelali czterech Żydów, a jednego zmusili do wskoczenia do studni, gdzie się utopił. 12 wrze¶nia 1939 r. w wyniku łapanek urz±dzonych na terenie miasta i okolicznych wsi, nazi¶ci zatrzymali dwa tysi±ce mężczyzn narodowo¶ci polskiej i żydowskiej, powyżej siedemnastego roku życia. Umieszczono ich miejscowym ko¶ciele parafialnym. Złapanych trzymano przez dwa dni bez jedzenia i wody. 14 wrze¶nia 1939 r. popędzono ich pieszo do Ambrowa i Łomży, a st±d na teren byłych Prus Wschodnich. W czasie przemarszu Niemcy zamordowali dwóch Żydów oraz Polaka. 26 wrze¶nia 1939 r., zgodnie z postanowieniami paktu Ribbentrop-Mołotow, miasto zajęli sowieci. Znalezienie się Żydów w radzieckiej strefie chwilowo zapewniło im względne bezpieczeństwo. Rado¶ć jednak nie trwała długo.

24 czerwca 1941 r. Wysokie Mazowieckie powróciło pod panowanie Niemców. W ostatnich dniach czerwca i w lipcu, pod zarzutem działalno¶ci komunistycznej, stracono kilku Żydów. W dniu 15 sierpnia 1941 r. Judenrat otrzymał rozkaz, aby następnego dnia każdy Żyd stawił się na rynku. Zapanowała panika, tylko nielicznym udało się uciec z miasta. Ci, którzy pozostali modlili się cała noc, a na rynek szli z sercami w gardle. Niemieckie władze wydały polecenie budowy getta. Getto obejmowało: wschodni± stronę ulicy Jagiellońskiej, ulice Doln± do rzeki, Ko¶ciuszki, Rynek, Mystkowsk± do ulicy Polnej, obecnie Ludowej. Otoczone było płotem z drutu kolczastego. Brama główna znajdowała się od strony Rynku, było jeszcze drugie wej¶cie. Oprócz Żydów z miasta znaleĽli się w nim również Żydzi z Jabłonki Ko¶cielnej, Kulesz, Rosochatego, Szepietowa i Wyszonek - ł±cznie około pięć tysięcy osób. Wiosn± 1942 r. grupa żandarmów niemieckich wyprowadziła z aresztu dwóch jeńców radzieckich, o¶miu Żydów i dwie Żydówki. Zaprowadzono ich na cmentarz znajduj±cy się przy ul. Krzywej, gdzie wykopano dół, nad którym ich ustawiono. Żandarm Herman Wehner strzelał im po kolej z tyłu w głowy. Zwłoki zakopali żandarmi. W dniu 2 listopada 1942 r. rozpoczęła się likwidacja getta. Pocz±tkowo Żydów wywożono do Czyżewa, sk±d kolej± przewożono ich do Treblinki i O¶więcimia. Ostatni± grupę ludno¶ci deportowano w połowie listopada do tymczasowego obozu w Zambrowie, sk±d w styczniu1943r. przetransportowano ich do Treblinki. Transport z Zambrowa do Czyżewa odbywał się saniami lub wozami przy do¶ć silnym mrozie, specjalnie powolnej podróży, częstych postojach i zakazie schodzenia z wozów. Lekko ubrani Żydzi zamarzali na wozach, szczególnie dzieci i starcy; do łami±cych zakaz - strzelano bez ostrzeżenia. Uratowało się jedynie kilkana¶cie osób, którym udzieliły schronienia rodziny polskie.

Na przestrzeni dziejów gmina żydowska w Wysokiem Mazowieckiem posiadała dwa miejsca pochówku. Jeden z cmentarzy znajdował się przy ul. Białostockiej. Dzi¶ nie ma po nim żadnego ¶ladu. Drugi cmentarz założono przy obecnej ul. Żwirki i Wigury. Karol Głębocki w swym opracowaniu zatytułowanym "Dokumentacja ewidencyjno-fotograficzna cmentarza żydowskiego w Wysokiem Mazowieckiem" tak pisze o historii tej nekropolii: "W aktach wizytacji parafii Wysokie Mazowieckie z 1838 roku znalazłem krótk± wzmiankę, że na terenie parafii Żydzi maj± bóżnicę i cmentarz. Wizytacje parafii z 1822 i 1830 roku wymieniaj± jedynie bóżnicę. Można zatem przyj±ć, że kirkut przy ul. Żwirki i Wigury został założony pomiędzy 1830 a 1838 rokiem. Dwadzie¶cia lat póĽniej wzmiankowano, że cmentarz ma oparkanienie w stanie dobrym. Od strony zachodniej kirkut graniczył, ze wschodni± czę¶ci± cmentarza katolickiego (założonego w 1804 roku), od którego oddzielał go rów".

Przez lata, po unicestwieniu społeczno¶ci miejscowych Żydów przez Niemców, cmentarz żydowski w Wysokiem Mazowieckiem popadał w zapomnienie. Pozostałe nagrobki stopniowo znikały, teren porastały chaszcze, uniemożliwiaj±ce dostęp do wielu macew. Stan ten uległ zmianie dopiero po 2000 roku dzięki staraniom Michaela Traisona, prawnika z Kanady. Na stronie www.zchor.org Michael Traison tak wspomina genezę podjętej przez niego inicjatywy restauracji nekropolii: "Pewnego dnia siedziałem w Starbucks w Michigan z moim dobrym przyjacielem Wojtkiem. Niewiele wiedz±c o Wysokiem, zapytałem go o historię Żydów z jego rodzinnego miasta. Wojtek opowiedział mi, że nie pozostały po nich żadne ¶lady, jest jednak miejsce zwane "Żydowskim Lasem". Zaintrygowany, kilka tygodni póĽniej pospieszyłem odwiedzić ten cmentarz. Odkryłem pole zaro¶nięte krzakami i drzewami oraz gęst± ro¶linno¶ci±, od sze¶ćdziesięciu lat służ±ce nastolatkom jako miejsce potajemnych schadzek na papierosa czy picie. W odróżnieniu od setek podobnych miejsc, jakie odwiedziłem w Polsce od 1992 roku, cmentarz nie był za¶miecony i nie ucierpiał w wyniku zniszczeń".

Michael Traison postanowił działać. Przede wszystkim zwrócił się o pomoc do władz miasta, przeznaczaj±c z własnych funduszy kwotę 1.000 zł na opłacenie pierwszych prac. Robotnicy skierowani przez burmistrza wstępnie oczy¶cili teren nekropolii, odsłaniaj±c około stu kamieni nagrobnych. Udało mu się także zainteresować losami cmentarza młodzież i nauczycieli z miejscowej szkoły. Przy pomocy strony internetowej autorstwa Ady Holtzman o planowanej restauracji cmentarza poinformowano potomków Żydów z Wysokiego. W działania Traisona zaczęło wł±czać się coraz więcej osób, między innymi Norman Weinberg z Polish Jewish Cemetery Restoration Project, rabin Michael Schudrich oraz pracownicy Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Warto wspomnieć też kilka słów o inicjatywie uczniów miejscowych szkół, którzy zaangażowali się w odkrywanie zapomnianych kart historii swojego miasta. Jak mówi± o sobie: "Czujemy moralny obowi±zek przypomnienia mieszkańcom Wysokiego Mazowieckiego, że w naszej miejscowo¶ci na przestrzeni wieków spotykały się różne kultury i religie, tworz±c niezwykły i niepowtarzalny klimat miasta. Obok katolików było tu wielu wyznawców prawosławia, unitów, następnie Żydów oraz kilku ewangelików. Chcemy razem z młodymi ludĽmi odkrywać to wielokulturowe dziedzictwo i przywracać pamięć o nim. W ramach projektu "Przywróćmy Pamięć" chcieliby¶my udokumentować historię Żydów w naszym mie¶cie. Wierzymy, że w ten sposób lepiej zrozumiemy siebie nawzajem i otaczaj±cy ¶wiat".

W trakcie prac wykonano czę¶ć ogrodzenia terenu cmentarza, ustawiono przewrócone macewy. Wzniesiono także pomnik ku czci dawnych żydowskich mieszkańców Wysokiego Maz. Na jego ¶cianach wyryto w języku polskim, hebrajskim i angielskim napis o tre¶ci: "Żydzi osiedlili się w Wysokiem Mazowieckiem w XVII wieku. Od drugiej połowy XIX wieku ludno¶ć żydowska stanowiła większo¶ć mieszkańców miasta, przyczyniaj±c się do jego rozwoju gospodarczego i kulturalnego. W okresie okupacji niemieckiej, w sierpniu 1941 roku, Żydzi z Wysokiego Mazowieckiego zostali zmuszeni do osiedlenia się w getcie. 2 listopada 1942 roku getto zostało zlikwidowane; 2000 jego żydowskich mieszkańców wywieziono do obozu pracy w Zambrowie a po jego likwidacji w styczniu 1943 roku - do Auschwitz. Pamięci żydowskich mieszkańców Wysokiego Mazowieckiego, zamordowanych w czasie Zagłady przez niemieckich nazistów i ich pomocników".

Dzięki żmudnej pracy Kory Cecerskiej i Remigiusza Sosnowskiego wykonana została też inwentaryzacja nagrobków. Najstarszy zidentyfikowany kamień nagrobny to macewa Tojve syna Dova, zmarłego 9 Tamuz 5620 roku, czyli w dniu 29 czerwca 1860 roku. Najmłodszym zachowanym nagrobkiem jest płyta z napisem: "Tu spoczywaj± zwłoki zamordowanych przez Niemców 20 listopada 1942 roku. Rodzina Adaszkół".

Poniżej zamieszczamy tłumaczenia tre¶ci kilku inskrypcji wyrytych na macewach (Ľródło: Karol Głębocki "Inskrypcje hebrajskie na cmentarzu żydowskim w Wysokiem Mazowieckiem"):

"Tu spoczywa błogosławionej pamięci. Płaczemy nad tu pochowanym i nad naszym zepsuciem. Wszystkie ulice opłakuj±¶mierć naszego ukochanego, zacnego i ważnego ojca Isreala syna pana Noacha Barucha. Jego czysta dusza wyszła 24 Aw roku 5640 od stworzenia ¶wiata. Niech dusza jego będzie zwi±zana w węzełku wiecznego życia".

Tu spoczywa prawdomówny mężczyzna, obrońca pokoju, publiczny działacz, członek wszystkich ¶rodowisk Aharon Awigdor syn pana Jakuba Tomkiewicza. Zmarł w wieku 72 lat, dnia 11 miesi±ca tamuz 5673 roku od stworzenia ¶wiata. Niech dusza jego będzie zwi±zana w węzełku wiecznego życia.

Dla tych, którzy odeszli i nie mog± być zast±pieni. Księga Psalmów. Opłakujemy naszego umiłowanego ojca, dobrego pobożnego mężczyznę, ciesz±cego się za życia owocami swojej pracy Abrahama Aizyka, syna pana Eliahu Bergera błogosławionej pamięci. Jego czysta dusza wyszła 25 heszwan 5680 roku od stworzenia ¶wiata.

Tej która odeszła i nie może być zast±piona. Tu została ukryta niewiasta szanowana. Nasza droga matka Sara Dina, córka Israela. Umarła dnia 6 heszwan 5694 roku od stworzenia ¶wiata. Niech dusza jej będzie zwi±zana w węzełku wiecznego życia.

Tu została ukryta skromna kobieta pani Fruma, córka Zalmana. Zmarła dnia 9 heszwan 5659 roku od stworzenia ¶wiata.

Tu została ukryta skromna i młoda kobieta, pani Miriam, córka Noacha Abrahma. Dusza jej czysta wyszła 18 tamuz 5659 od stworzenia ¶wiata.

tekst: Karol Głębocki, K. Bielawski
zdjęcia macew: Kora Cecerska, Remigiusz Sosnowski
zdjęcie M. Traisona i bramy cmentarza: Karol Głębocki
Polecamy odwiedzeń poniższych stron internetowych:
We remember Jewish Wysokie Mazowieckie!
Księga Pamięci Wysokiego Mazowieckiego
Zapomniana, drewniana bóżnica w Wysokiem Mazowieckiem
Zaj¶cia antysemickie w Wysokiem Mazowieckiem w 1936r.
Rabini okręgu bóżniczego w Wysokiem Maz.

W dniu 1 lipca 2007 r. mieszkaniec Wysokiego Mazowieckiego, Karol Głębocki został uhonorowany dyplomem, przyznawanym przez Ambasadę Izraela oraz Żydowski Instytut Historyczny za działalno¶ć na rzecz ochrony dziedzictwa kultury żydowskiej w Polsce. W uzasadnieniu napisano: "Nauczyciel, zakochany w swym mie¶cie, postanowił przypomnieć mieszkańcom, a zwłaszcza młodzieży o żyj±cych tu niegdy¶ Żydach. Jego program "Pod wspólnym niebem. Wielokulturowa przeszło¶ć Wysokiego Mazowieckiego" doprowadził do uporz±dkowania cmentarza żydowskiego".