Jak podaje Stanisław Stasiak w monografii wydanej w 1992 roku z okazji sze¶ćsetlecia miasta Dobra, obecno¶ć ludno¶ci żydowskiej w tej miejscowo¶ci wzmiankowana jest w 'Liber beneficjorum' Jana Łaskiego z 1521 roku. Wiadomo, że w 1793 roku w Dobrej mieszkało 481 osób pochodzenia żydowskiego. Była to przez dłuższy czas jedna z większych gmin żydowskich, podlegali jej wyznawcy judaizmu z wielu okolicznych miejscowo¶ci, między innymi z Turku. Większo¶ć Żydów trudniła się handlem, rękodzielnictwem i karczmarstwem.

W XIX wieku Żydzi zaczęli rozwijać przemysł tekstylny i olejowy, zajmowali się także rymarstwem i młynarstwem. W tabeli obrazuj±cej strukturę narodowo¶ciow±, wyczytać można że na przestrzeni wieków Żydzi stanowili ponad 50% mieszkańców Dobrej. Autorzy wydanego pod koniec dziewiętnastego wieku "Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" opisuj±c Dobr±, podali, iż: "Ludno¶ć żydowska o wiele tu przenosi chrze¶cian, gdyż ostatnich jest tylko 2.000, Żydów za¶ 2.526". Jednak inne Ľródła podaj± nieco niższe liczby - według "The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust" w 1897 roku w Dobrej mieszkało 1.185 Żydów (41,5% całej populacji miasteczka). Pomiędzy Polakami i Żydami panowały na ogół dobros±siedzkie stosunki.

Trudna sytuacja gospodarcza na przełomie XIX i XX wieku, pierwsza wojna ¶wiatowa przyczyniły się jednak do spadku liczebno¶ci Żydów w Dobrej. Podczas spisu powszechnego w 1921 roku żydowskie pochodzenie zadeklarowało 1.207 mieszkańców Dobrej, co stanowiło już tylko 39,5% całej populacji miasteczka. Kryzys w okresie międzywojennym kryzys oraz bezwzględna walka polityczna w odrodzonej Rzeczypospolitej przyniosły wzrost nastrojów antysemickich. Dobra nie była pod tym względem wyj±tkiem - w 1937 roku doszło do zamieszek, podczas których zdemolowano sklepy należ±ce do Żydów. Czę¶ć Polaków uczestniczyła też w akcji bojkotu żydowskiego handlu, co znacznie odbiło się na sytuacji materialnej miejscowych Żydów.

Druga wojna ¶wiatowa przyniosła zagładę tego sztetl. Latem 1940 roku w mie¶cie utworzono getto. Po dwóch latach dotkliwych i narastaj±cych represji ze strony okupanta, głodu i chorób, jesieni± 1941 roku Żydzi z Dobrej zostali deportowani do Czachulca Nowego, sk±d póĽniej trafili do obozu w Chełmnie nad Nerem. Mroczny czas Holocaustu dane było przeżyć nielicznym.

Żydzi w Dobrej posiadali dwa miejsca pochówku. Najstarszy cmentarz żydowski w Dobrej znajdował się przy obecnej ul. Narutowicza, w pobliżu synagogi. Z czasem - zapewne w wyniku wykorzystania jego terenu oraz w zwi±zku ze wzrastaj±c± ¶wiadomo¶ci± zagrożeń epidemiami - gmina żydowska założyła nowy cmentarz, położony na południe od miasta, poza terenem zabudowanym, przy drodze do Strachocic. Jego lokalizację można odnaleĽć na przedwojennej wojskowej mapie okolic Dobrej.

Starsi mieszkańcy pamiętaj± jeszcze te nekropolie i odbywaj±ce się na nich ceremonie pogrzebowe. Przytoczmy tu fragment listu, przysłanego w 1994 r. do Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie przez jedn± z mieszkanek Dobrej: "Pamiętam żydowskie pogrzeby. Były wynajęte płaczki. Z cmentarza wracali inn± drog±, żeby umarły nie wrócił".

Oba cmentarze zostały zniszczone podczas drugiej wojny ¶wiatowej. Na polecenie okupanta czę¶ć wiele nagrobków zostało wykorzystanych do prac budowlanych, między innymi do ułożenia chodnika przy willi, zajętej przez ówczesnego, niemieckiego burmistrza miasta. Z czasem teren nowego cmentarza zalesiono. W jego miejscu po wojnie władze miasta ustawiły stylizowany na macewę pomnik, na którym umieszczono napis o tre¶ci: "Cmentarz żydowski. Teren prawnie chroniony. Uszanuj miejsce spoczynku zmarłych".

Działkę cmentarn± uporz±dkowano, a na jej terenie wzniesiono pomnik, w postaci potężnej Gwiazdy Dawida z umieszczonymi na niej tablicami z napisami w języku polskim, angielskim i hebrajskim o tre¶ci: "Dla uczczenia i upamiętnienia historii żydowskich mieszkańców Dobrej, w szczególno¶ci ofiar nazistowskiej okupacji w latach 1939-1945. Ich potomkowie oraz Rada Miejska w Dobrej i Samorz±d Miasta Dobra. Dobra 2008". Wokół pomnika ułożono macewy, odnalezione w różnych punktach miasta. Uroczysto¶ć otwarcia Miejsca Pamięci na cmentarzu w Dobrej odbyła się w dniu 19 sierpnia 2008 r. Wzięli w niej udział między innymi potomkowie Żydów z Dobrej, przedstawiciele władz miasta, organizacji żydowskich oraz mieszkańcy.

tekst: K. Bielawski & Leon Weintraub
zdjęcia: Leon Weintraub
Zdjęcia macew z Dobrej znajdziesz klikaj±c tutaj:
Polecamy odwiedzenie poniższych stron internetowych:
* http://www.shtetlinks.jewishgen.org/Lodz/dobra.htm
* http://www.museumoffamilyhistory.com/pjh-dobra.htm
* http://www.polin.org.pl/cities/144/dzialanie/112/
Kliknij tu, by przeczytać przemówienie dr. L. Weintrauba,
wygłoszone podczas uroczysto¶ci otwarcia Miejsca Pamięci