Historia stosunków polsko-żydowskich liczy prawie 1000 lat. W wielu regionach naszego kraju to właśnie ci drudzy wnieśli znaczny wkład do naszej kultury narodowej. Było tak zwłaszcza w małych miasteczkach.
Osadnictwo Żydów w Polsce sięga XI w. W położonej na południu Polski Dąbrowie Tarnowskiej pojawili się przed jego lokacją w 1693 r. i odegrali znaczną rolę w rozwoju regionu. W 1697 r. posiadali synagogę, a prawdopodobnie od 1702 istniała Gmina Żydowska.
Po 1765 r. na terenie parafii było ich 823 i liczba ta ulegała powiększeniu. Dominowali w handlu i w niektórych gałęziach rzemiosła. Należeli do najbogatszych mieszkańców. O ich znaczeniu świadczy fakt, że od 1788 r. działała tu szkoła żydowska a pod koniec XIX w. powstały kolejne w Dąbrowie i w Żabnie. Na przełomie XIX i XX w. powstała żydowska biblioteka, drukarnia i prywatne księgarnie. W 1921 r. w Radzie Miejskiej znalazło się 24 Żydów, którzy w okresie międzywojennym wchodzili też w skład Cechu Rzemiosł Różnych będąc nie rzadko cechmistrzem oraz udzielając się w orkiestrze dętej miejskiego gimnazjum. Mieli także organizacje i stowarzyszenia a w połowie lat 30-tych klub sportowy.
Tak było do II wojny światowej, która była początkiem końca wspólnego współistnienia na tym terenie obu narodów. Przed najczarniejszymi kartami historii w Dąbrowie żyło 2500 Żydów a w powiecie 7 tys. W czasie okupacji wraz z Polakami zmuszano ich do przymusowej pracy na rzecz gospodarki niemieckiej. Mieli zakaz handlu, korzystania z publicznych środków komunikacji i chodnika, byli przesiedlani, ograniczono im wolność osobistą nakazując oznakowanie domów gwiazdą Dawida. Taki sam znak musiało mieć wierzchnie okrycie lub opaska na lewym ramieniu. Również konfiskowano im majątki. Od lipca 1942 do września 1943 r. istniało w Dąbrowie getto, do którego spędzano Żydów z miasta i okolic. Zamykano wszystkich, u których wśród 3 pokoleń był ktoś z Gminy Żydowskiej. Osobom tym starali się pomagać Dąbrowianie. Wielu z nich narażając życie przechowywało ich w domach. Pomagali też księża. Oprócz schronienia i żywności wystawiali fałszywe dokumenty.
Po powstaniu getta represje w stosunku do Żydów zwiększono. Plac został ogrodzony i kontakt z jego mieszkańcami stał się prawie niemożliwy. We wrześniu 1942 r. deportowano ich do obozu w Bełżcu. Pozostawiono ok. 180 członków służby porządkowej i Rady Żydowskiej, których rozstrzelano na cmentarzu żydowskim w kilka miesięcy później, którego wraz z bożnicą Hitlerowcy też nie oszczędzili. Z miejsca wiecznego spoczynku usunęli ok. 1500 nagrobków układając je na dziedzińcu gimnazjum oraz robiąc chodniki i basen na rzecze Breń.
Holocaust przeżyło ok. 150 Żydów ukrytych w ponad 30 miejscach w powiecie. Za pomoc im zapłaciły życiem 62 osoby. Z tych, którzy przeżyli ok. 2/3 wyemigrowało z Polski w ciągu 2 lat po wojnie oraz w latach 1956- 68. Ich kierunkiem były: USA, Kanada i Izrael.
Powojenne władze odmówiły oddania Żydom ich świątyni. Zamarły instytucje żydowskie i nie obsadzano stanowiska naczelnego rabina. Synagoga i znajdujący się po drugiej stronie ulicy cmentarz zaczęły popadać w ruinę. Dziś na miejscu 2,4 ha placu znajduje się tylko kilka grobów i fragmenty nagrobnych płyt. Ostatniego Żyda- Samuela Rotha pochowano w 1995 r. Dziś o minionej dąbrowsko-żydowskiej historii mówi też kilka kamienic i malutka izba pamięci po ostatnim dąbrowskim Żydzie - Muzeum Judaizmu.
Budynek Synagogi
Tak, jak napisałam wcześniej Żydzi w Dąbrowie Tarnowskiej od 1697 r. mieli synagogę, która spłonęła w 1885 r. Stało się to w wyniku wielkiego pożaru, który wybuchł w mieście niszcząc prawie sto budynków. Następną świątynię wzniesiono przy głównej drodze miasta w II p. XIX w. Należy ona do największych tego typu obiektów w Polsce a w czasach świetności uchodziła za jedną z najpiękniejszych i najokazalszych. Prace przy niej zakończono w 1863 r. Fundatorem wybudowanego przez włoskich artystów i specjalistów budynku był dąbrowski Żyd Aisk Stern a projektantem Abraham Goldstein.
Synagoga jest wielką murowaną budowlą wzniesioną na planie prostokąta. Jest wpisana do Rejestru Służby Ochrony Zabytków. W czasie I wojny światowej uległa poważnym zniszczeniom. Po jej zakończeniu chciano ją odrestaurować. Było to możliwe dzięki funduszom dąbrowskiego Żyda- Golda i w latach 1936-37 została odnowiona. Zrobiła to architekt z Tarnowa Dorota Mertz. Niestety w czasie II wojny budynek okradziono i zmieniono na magazyn. W latach 1945-50 został prowizorycznie zabezpieczony przed dewastacją. Do celów kultowych używano małego pomieszczenia na parterze. W 1971 r. budynek przejął Skarb Państwa. Postanowiono, że powstanie w nim dom kultury z obrotową sceną. Projekt opracował prof. Wiktor Zin. Niestety z powodów finansowych z planów z tych nic nie wyszło.
Wnętrze synagogi było trójkondygnacyjne z galerią, krytą spłaszczonym sklepieniem salą modlitw, przedsionkiem oraz salą dla kobiet. W każdym rogu były wieżyczki mieszczące klatki schodowe. Była barwna z bogactwem szczegółów. Do dziś pozostały części hebrajskich napisów a prace przy renowacji wykazały znajdującą się pod nimi drugą warstwę malarską.
Historia ostatnich lat wielkiego dąbrowskiego zabytku
Dziś właścicielem synagogi- jednego z największych obiektów Dąbrowy a zarazem historycznej pamiątki jest znów Gmina Dąbrowa Tarnowska. Pod koniec grudnia 2006 r. uprawomocniła się decyzja wojewody małopolskiego na mocy, której została ona właścicielem działki, na której stoi budynek. Oszacowano, że aby ten związany z miejscową historią obiekt powrócił do dawnej świetności potrzebna jest kolosalna suma kilkunastu mln zł. Od początku wiadome było, że sama dąbrowska gmina nie będzie w stanie sprostać temu zadaniu i wydać tak olbrzymiej kwoty na renowację obiektu. Była jednak osoba, która wierzyła w jego odrestaurowanie a jest nią obecny burmistrz Dąbrowy Tarn. Stanisław Początek. Człowiek ten nie tracił nadziei a należy wspomnieć, że już dużo wcześniej jednym z jego marzeń było, aby Synagoga znów powróciła do dawnego stanu i nadawała miastu urok stając się jego wizytówką. Stanisław Początek wierzył, że jego marzenie jest możliwe do spełnienia.
Determinacja tego człowieka była zadziwiająca. Po przejęciu budynku przez Gminę niemal natychmiast przy wsparciu współpracowników robił wszystko, co było w jego mocy, aby nagłośnić sprawę. Dziś renowacja synagogi jest bliższa, niż była kiedykolwiek wcześniej. Stanisław Początek może być tym bardziej szczęśliwy, bo w pomyślny finał tej ważnej sprawy nie wierzyli nawet niektórzy radni miejscy.
To, że jest już niemal pewne, że jeden z centralnych obiektów Dąbrowy Tarn. być może niedługo znów powróci do świetności spowodowane jest, że Gmina otrzymała 9 mln zł na jego rewaloryzację. Dotacja będzie przełomem w dziejach zabytku a pieniądze pochodzą z Unii Europejskiej. W 2008 r. zaistniała szansa ubiegania się o fundusze, które mogą pomóc takim sprawom, jak właśnie ta. Władze gminy nie chciały zmarnować szansy i złożyły stosowne dokumenty. Przy współpracy z Politechniką Krakowską oszacowano, że całkowity koszt odnowy obiektu to kwota 12 mln zł. Następnie złożono wniosek do Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013. Zatytułowano go: "Renowacja Synagogi w Dąbrowie Tarnowskiej- perły architektury Chasydów w Polsce- utworzenie Ośrodka Spotkania Kultur". Sukces jest tym większy, że o dotację ubiegało się 53 wnioskodawców na łączną kwotę prawie 220 mln zł. 30 czerwca 2009 r. Zarząd Województwa Małopolskiego zdecydował, że Gmina Dąbrowa Tarn. otrzyma 9 mln zł.
Mówiąc o ratowaniu synagogi należy cofnąć się kilka lat wstecz. Gdy gmina Dąbrowa Tarn. stała się jej właścicielem burmistrz Stanisław Początek już w bardzo krótkim czasie rozpoczął starania mające na celu uratowanie obiektu. W marcu 2007 r. spotkał się z Przewodniczącym Gminy Wyznaniowej w Krakowie - Tadeuszem Jakubowiczem oraz Kierownikiem Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków- Andrzejem Ceterą. Poprosił gości o wspólne działania- w tym pomoc w uzyskaniu funduszy zewnętrznych na ten cel. Zaznaczył, że jeżeli nie uda się uzyskać pieniędzy na konserwację i renowację gmina może zdecydować się na jego sprzedaż wraz z działką mając do tego prawo, ale ma nadzieję, że historyczny budynek pozostanie "w rękach gminy", odnowiony a następnie, w jak najlepszy sposób wykorzystany. Dodał także, że mając na uwadze pierwotną funkcję budynku należy znaleźć rozwiązanie, aby podjęta decyzja nie obrażała niczyich uczuć. Obiekt musi zachować kształt i wygląd zewnętrzny. Nie może zostać także rozebrany a wszelkie decyzje muszą być zgodne z przepisami o ochronie zabytków i opiece nad nimi. Zaznaczył, że chciałby, aby obiekt uratowano a po wykonaniu wszystkich prac mógłby zostać przeznaczony na Muzeum Powiśla Dąbrowskiego z m.in. stałą ekspozycją o wspólnym życiu na tym terenie Polaków i Żydów. W czasie spotkania zaproszeni goście zgodzili się, że wielkiej klasy zabytek należy uratować i obiecali włączyć się w szukanie funduszy na ten cel.
Dąbrowa Tarnowska w kwietniu 2007 r. wnioskowała do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz do Sejmiku Województwa Małopolskiego o 100 tys. zł. dotacji na ekspertyzy techniczne i konserwatorskie. Jako udział własny zaproponowano 5 tys. zł. Taką samą kwotę zadeklarowała Gmina Wyznaniowa Żydowska. Otrzymano 50 tys. zł. W tym samym miesiącu w mieście miała też miejsce konferencja, w której uczestniczył marszałek województwa małopolskiego Marek Nawara, wicemarszałek Roman Ciepiela oraz parlamentarzyści. Również wtedy Stanisław Początek nie omieszkał nie wykorzystać szansy na promocję synagogi i zaprosił gości do jej zwiedzenia przedstawiając historię i problemy związane z jej uratowaniem.
Kolejna data to październik 2007 r. Wtedy właśnie podpisano umowę z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego dzięki, którym wykonano potrzebne ekspertyzy. Dotyczyły: fundamentów, ścian, sklepień, dachu, rzeźb, malowideł i innych detali wystroju. Zgodnie z zapisem Gmina Dąbrowa Tarn. zleciła je specjalistom z Politechniki Krakowskiej. Wykazały, że stan budynku jest tragiczny grożący zawaleniem. Zrobiono także wytyczne do projektów budowlanych. Dotacja z Ministerstwa wyniosła 50 tys. zł- 90 % kosztów.
W następnym roku, 2008 udało się ponownie uzyskać wsparcie z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Otrzymano 800 tys. zł. Dzięki nim przeprowadzono najpotrzebniejsze prace wycenione na 100 tys. zł. więcej. Brakującą część przekazała Wyznaniowa Gmina Żydowska z Krakowa- 20 tys. zł. i 80 tys. zł. Gmina dąbrowska. Kolejne 20 tys. zł. dał też Sejmik Województwa Małopolskiego na opracowanie projektu budowlanego. W następnych miesiącach wymieniono strop, odbudowano sklepienia i wzmocniono ściany. Po ich wykonaniu synagoga nie była już narażona na zawalenie. Był to pierwszy etap renowacji dąbrowskiego zabytku. Wtedy też było pewne, że sprawa się na tym nie skończy.
Kolejną datą, którą trzeba odnotować to 10 czerwca 2008 r. W tym dniu w Urzędzie Miejskim gościła pani Anna Rutkowski z Muzeum Historii Żydów Polskich. Spotkanie miało na celu omówienie powstającego w placówce projektu "WIRTUALNY SZTETL". Jest to internetowy portal polskich zabytków żydowskich a jego twórcy wyrazili zgodę, aby została ujęta w nim także dąbrowska synagoga.
Niewątpliwie też jednym z najważniejszych dni związanych z tutejszym zabytkiem jest 16 września 2008 r. Wtedy Dąbrowę Tarn. odwiedził Ambasador Izraela w Polsce David Peleg. Wizyta odbyła się na zaproszenie burmistrza Stanisława Początka. Synagoga była także częścią XVI Forum Mediów Polonijnych. "Tarnów - Małopolska 2008". Od 10 września przez tydzień ponad 130 dziennikarzy z 23 krajów w tym z nawet tak egzotycznych, jak: Liban, Argentyna i Australia gościło w Małopolsce. Wśród miejsc, które odwiedzili był powiat dąbrowski a w nim m.in. Dąbrowa, w której zobaczyli zabytkową Synagogę i poznali jej historię oraz związane z nią plany na przyszłość. Wyjątkowy w swej okazałości i architekturze budynek wzbudził zainteresowanie gości a część nich otrzymała także materiały z informacjami o związku miasta z narodem żydowskim. Należy zaznaczyć także, że w związku z prośbą o pomoc przy ratowaniu synagogi burmistrz Stanisław Początek rozesłał listy do różnych organizacji i osób w kraju i za granicą.
Również rok 2009 r. obfitował w sprawy związane z synagogą przy, której prace trwały dalej. Została wzmocniona konstrukcja dachu i wymieniono jego pokrycie na blachę tytanowo-cynkową, naprawiono uszkodzoną zewnętrzną powierzchnię ścian i ceglanych gzymsów, pęknięcia murów i nadproży otworów okiennych. Zdemontowano także prowizoryczne ściągi i zabezpieczenia, odtworzono sklepienia ceglane nad parterem i w bocznych klatkach schodowych oraz całkowicie zniszczona łupina żelbetową nad babińcem. Przemurowano także ściany szczytowe, gdyż dotychczasowe były znacznie odchylone od pionu. Wszystkie prace kosztowały ponad 570 tys. zł. i zakończono je jesienią 2009 r. Środki finansowe na ten cel tak, jak wcześniej pochodziły z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Sejmiku Województwa Małopolskiego i dąbrowskiej gminy a burmistrz Stanisław Początek wystosował list do Przewodniczącego Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie Tadeusza Jakubowicza.
W tym samym roku ważną i szczęśliwą wiadomością dla Dąbrowy Tarn. była informacja o otrzymaniu 9 mln zł na dalsze prace związane z synagogą, o czym pisałam już wcześniej. Ale nie były to jedyne znaczące sprawy. Kolejną bardzo miłą było goszczenie w Dąbrowie w maju 2009 r. potomków tutejszych Żydów: Pan Steve Perlman i Pani Deborah Weiner z Florydy w USA. Osoby te spotkały się z burmistrzem Stanisławem Początkiem, który przedstawił im działania samorządu dotyczące związanego z ich rodzinami zabytku. Zaprezentował również plany jego wykorzystania w przyszłości. Goście z USA byli bardzo zadowoleni z działań mających na celu odnowę historycznego obiektu a w Dąbrowskim Urzędzie Stanu Cywilnego w księgach metrykalnych starali się także odnaleźć informacje o swoich przodkach.
Kolejnym wydarzeniem związanym z synagogą o, którym trzeba wspomnieć jest też fakt, że wraz z 11 innymi miejscami znalazła się na liście obiektów ubiegłorocznych XI Małopolskich Dni Dziedzictwa Narodowego. Na trasie przedsięwzięcia promującego jedne z najpiękniejszych a często najmniej znanych i zapomnianych miejsc stolica Powiśla Dąbrowskiego była 16 i 17 maja. Zwiedzający mogli zobaczyć Synagogę, Dom Modlitwy wyznawców Religii Mojżeszowej, kirchoł, jak też Muzeum Powiśla Dąbrowskiego. Turyści odbywali także spacery po miejscach związanych z tutejszymi Żydami. Dodatkową atrakcją była degustacja tradycyjnych potraw żydowskich. Zainteresowani w miejscowym kinie "Sokół" mogli także obejrzeć nagrany cykl filmów o mieście i jego wybranych elementach. Przygotowano również wystawy przedstawiające na fotografiach dawną Dąbrowę Tarn. i jej mieszkańców, jak też zebrano eksponaty związane z ich kulturą materialną. Ważnymi elementami były także występy artystyczne nawiązujące do kultury żydowskiej. Odbyły się na specjalnie przygotowanej scenie przy synagodze. Pierwszego dnia wystąpiła młodzież realizująca w ramach programu edukacyjnego Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego "Przywróćmy pamięć" projekt "Dąbrowa sztetl". Z koncertem wystąpiła także uczennica dąbrowskiego Gimnazjum nr 2 im. Bohaterów Powiśla Dąbrowskiego Małgorzata Cygan. Drugiego dnia odbyły się prezentacje muzyczne i taneczne. Wykonała je część laureatów organizowanego od kilku lat w Dąbrowie Tarn. Dnia Pamięci o Holocauście i Przeciwdziałaniu Zbrodniom Przeciwko Ludzkości. Weekend zwiedzania i kultury zwieńczył znakomity koncert krakowskiego zespołu Klezzmates.
Wiadomość o decyzji o wpisaniu dąbrowskiego zabytku na listę obiektów dotarła do Dąbrowy Tarn. 31 lipca 2008 r., a należy zaznaczyć, że MDDK uważane są za jedno z najciekawszych w Polsce wydarzeń kulturalnych promujących zabytki. Do 2009 r. pokazywano 150 obiektów, a lista osób w nich uczestniczących wyniosła ponad 400 tys. Zabytek z Dąbrowy Tarn. na listę MDDK trafił po raz pierwszy w ich historii.
Przyszłość zabytkowego budynku
Obecnie przy najważniejszym zabytku Dąbrowy Tarn. przeprowadzone zostały prace projektowe, badania konserwatorskie i historyczne. Wiadomo, że w niedługim czasie rozpocznie się konserwacja polichromii sali modlitw. Ważną informacją jest, że obok synagogi zostanie dobudowana podziemna część budynku. W niej znajdować się będą pomieszczenia socjalne, magazynowe i biurowe. Wewnątrz zabytkowej budowli zostaną wykonane: winda, instalacje elektryczna, sanitarna i niskoprądowa, schody ażurowe, posadzki i podłogi. Zrekonstruowana zostanie stolarka okienna i drzwiowa a konserwacji poddana polichromia, elementy dekoracyjne i elewacja. Po zakończeniu prac budowlanych rozpocznie się aranżacja wystaw (telewizyjna, info-kioski, kamery). Wiadomo również, że plac, na którym znajduje się budynek zostanie ogrodzony, będzie parking, monitoring, tablice informacyjne oraz dużo zieleni. Synagoga po renowacji może stać się ważnym elementem promocji Dąbrowy i jej wizytówką. Planowane jest utworzenie w niej Muzeum Powiśla Dąbrowskiego, ekspozycji o wspólnym życiu Polaków i Żydów, związkach tutejszego miejsca z Polonią, miejscowych artystów i szczątków alianckiego samolotu bombowego Halifax lecącego na pomoc Warszawie zestrzelonego przez niemieckiego myśliwca 4 sierpnia 1944 r. oraz różnych tematycznych wystaw. Mowa jest także o stworzeniu w budynku sali koncertowej.
O tym, jak synagoga jest ważna dla Dąbrowy Tarnowskiej świadczyć może fakt, że do miasta już wielokrotnie przyjeżdżały autokary z wycieczkami Żydów, aby zobaczyć ich byłą świątynię. Niestety, widziały tylko ruinę. Gdyby obiekt został odrestaurowany, na pewno wycieczki przyjeżdżałyby konkretnie do Dąbrowy, a nie będąc w większości przypadków przejazdem. Rozwinęłaby się turystyka- w tym także międzynarodowa, czego bardzo byśmy pragnęli. Już niedługo w stolicy Powiśla Dąbrowskiego powstanie hotel na kilkadziesiąt miejsc, który będzie tworzył kompleks wraz ze stworzoną kilka lat temu krytą pływalnią, z którą będzie połączony.
Gmina Dąbrowa Tarnowska jest w posiadaniu 75 % funduszy potrzebnych na całkowite odrestaurowanie synagogi. Aby powróciła do pełnej świetności oraz można było utworzyć w niej placówkę kulturalno-oświatową potrzebne jest jeszcze 3 mln zł. Byłoby bardzo dobrze, gdyby udało się pozyskać jeszcze dodatkowe fundusze, które pochodziłyby np. z fundacji lub od innych sponsorów. Planowane jest, aby od marca 2012r. mieściły się w niej: sala koncertowa, Muzeum Powiśla Dąbrowskiego i ekspozycja o związkach regionu z Polonią.
Po wykonaniu wszystkich prac zabytek może stać się podstawowym elementem promocji Dąbrowy i jej wizytówką. Szczególnym miejscem będzie wystawa o współżyciu na tym terenie Polaków i Żydów. W związku z tym bardzo chcielibyśmy pozyskać pamiątki po mieszkańcach miasta pochodzenia żydowskiego.
Informacje na temat Dąbrowy Tarn. i jej związków z narodem żydowskim wielokrotnie pojawiały się na stronie www.dialog.org. Dzięki temu niedawno skontaktował się z nami wnuk urodzonego w Dąbrowie Tern. Żyda. Człowiek ten mieszka obecnie w Izraelu. Dzisiaj zwracamy się z bardzo ważną dla nas prośbą, która jest skierowana do spokrewnionych lub bliskich z pochodzącymi z Dąbrowy Tarn. osobami pochodzenia żydowskiego. Bardzo prosimy ludzi tych o skontaktowanie się z nami poprzez podane niżej adresy:
URZĄD MIEJSKI W DĄBROWIE TARNOWSKIEJ
RYNEK 34
33-200 DĄBROWA TARNOWSKA
TEL.: 14 642 27 75 , 655 40 ( 00 - 03 )
FAX: 14 642 27 47
www.dabrowa.okay.pl
E-MAIL :
[email protected]
Dziennikarka ANNA HUDYKA
[email protected]
|
