Historia Żydów będzińskich sięga XIII wieku, choć najstarsze pisemne Ľródła podaj± dopiero rok 1564. Na pocz±tku Żydzi musieli mieszkać poza murami miasta i dopiero pod koniec XV wieku zaczęli osiedlać się w granicach murów miejskich (formalne pozwolenie otrzymali w drugiej połowie XVI wieku); zamieszkiwali głównie okolice obecnych ulic Berka Joselewicza i Rybnej. Od pocz±tku swej obecno¶ci w Będzinie Żydzi brali aktywny udział w życiu miasta; ułatwiały im to przywileje nadawane przez kolejnych królów Polski. Za Zygmunta I Starego zostali zrównani w prawach z kupcami chrze¶cijańskimi, podczas panowania Zygmunta III Wazy władze miejskie zostały zobowi±zane do bronienia ludno¶ci żydowskiej przed wszelkimi napa¶ciami, za¶ akt Michała Korybuta Wi¶niowieckiego dał Żydom prawo do wszelkiego handlu w mie¶cie. W połowie XIX wieku Żydzi byli wła¶cicielami 60% sklepów w Będzinie, a także udziałowcami licznych zakładów przemysłowych. Nie inna sytuacja była w okresie po pierwszej wojnie ¶wiatowej. W 1917 r. w Radzie Miejskiej Będzina wszyscy radni byli Żydami. Żydowskie pochodzenia miał również wiceprezydent miasta. Istniało wiele żydowskich organizacji kulturalnych, partie polityczne, kluby sportowa, prasa.

W parze z rozwojem ekonomiczno-społecznym Żydów będzińskich szedł rozwój liczebny gminy. W 1787 r. liczba ludno¶ci żydowskiej w Będzinie wynosiła 250 osób, w 1835 r. - 1200 osób, w 1880 r. już 3800, a w 1910 r. - 37000 osób. Na przełomie XIX i XX wieku Żydzi stanowili 80% mieszkańców miasta. Jednak w przededniu wybuchu drugiej wojny ¶wiatowej ich liczba spadła do "zaledwie" 25.000 osób.

Okres drugiej wojny ¶wiatowej to niemalże całkowita zagłada Żydów będzińskich. W nocy z 8 na 9 wrze¶nia 1939 r. Niemcy spalili synagogę wraz z modl±c± się w ¶rodku grup± około dwustu Żydów. Stopniowo odbierano Żydom ich własno¶ć, wysiedlano ich z centrum miasta do getta na będzińskim Warpiu i sosnowieckiej ¦roduli. Pierwsze masowe deportacje do KL Auschwitz-Birkenau nast±piły już w 1941 r., a likwidacja getta miała miejsce w dniach 1-8 sierpnia 1943 r. Po wojnie do Będzina wróciło około dziewięciuset ocalałych Żydów, ale większo¶ć z nich wyjechała z czasem w wyniku polityki prowadzonej przez władze PRLu.

Warto dodać, iż za ratowanie będzińskich Żydów (także podczas tragicznej nocy 8/9 wrzesień 1939 r.) medalem Sprawiedliwego w¶ród Narodów ¦wiata został po¶miertnie odznaczony proboszcz ko¶cioła ¦więtej Trójcy Mieczysław Zawadzki (zm. 1970 r.). Historia Żydów Będzińskich została opowiedziana w filmie Wojciecha Grabowskiego "Wspomnienia z Będzina", opartego po czę¶ci na prozie ocalałego z Holocaustu Stanisława Wygodzkiego.

Żydzi z Będzina chowali swych zmarłych na czterech cmentarzach. Pierwszy z nich powstał w XVI w. w okolicach ulicy Zawale, funkcjonował do połowy XIX w., i istniał do okresu międzywojennego. Obecnie w tym miejscu znajduje się pusty plac. Po wybuchu epidemii cholery w 1831 r. zaistniała potrzeba założenia nowego cmentarza i wówczas zaczęto chować zmarłych na Podzamczu - północnym zboczu Góry Zamkowej, nekropolii istniej±cej po dzień dzisiejszy.

Już w okresie I wojny ¶wiatowej cmentarz przy ul. Sieleckiej uległ zapełnieniu. Sytuacja ta zmusiła władze gmin żydowskich Będzina i Czeladzi do zorganizowania kolejnego - czwartego już - miejsca pochówku. Wspólny cmentarz założono w 1916 roku, na granicy obu miast, przy ul. Będzińskiej 64, w pobliżu dzisiejszego centrum handlowego M1. Nekropolię podzielono na kilka czę¶ci, wytyczaj±c kwatery dla mężczyzn, kobiet i dzieci. Zmarłych z gminy czeladzkiej chowano w przedniej czę¶ci cmentarza; zmarłych z gminy będzińskiej - w tylnej. Podczas drugiej wojny ¶wiatowej na cmentarzu grzebano ofiary nazistowskich represji. Pochowano tu między innymi około stu ciał Żydów spalonych w synagodze w Będzinie oraz około czterystu zwłok osób zamordowanych podczas likwidacji getta w sierpniu 1943 roku. Więcej informacji o tym cmentarzu znajdziesz tutaj:

tekst: Małgorzata Fr±ckowiak

Zapraszamy też do odwiedzenia witryny Żydzi w Będzinie
Polecamy też zapoznanie się z Księg± Pamięci Będzina
oraz opracowaniem J. Krajniewskiego "Gmina żydowska w Będzinie na przełomie XVIII i XIX w" (plik PDF)
Wiele archiwalnych zdjęć Będzina o tematyce judaistycznej znajdziesz tutaj:

Zwracamy uwagę na wydan± w 2007 roku ksi±żkę autorstwa Jeffrey'a K. Cymblera, zatytułowan± "Cmentarz Gmin Żydowskich Będzina i Czeladzi". Pozycję t± można nabyć drog± wysyłkow± w Księgarni Żydowskiej "Jarden"

W 2008 r. ukazała się ksi±żka autorstwa Roberta Garstki i Jarosława Krajniewskiego "Dom wieczno¶ci", po¶więcona cmentarzowi żydowskiemu w Będzinie na Górze Zamkowej. Prace nad ni± trwały ponad rok. Ksi±żka zawiera m. in. zdjęcia nagrobków oraz wprowadzenie historyczne zredagowane przez historyka Jarosława Krajniewskiego. Ksi±żkę recenzował dr Dariusz Rozmus, pracownik naukowy Muzeum Miejskiego Sztygarka w D±browie Górniczej. Pozycję t± można zakupić m. in. w Karczmie Zamkowej na zamku w Będzinie oraz w Miejskiej i Powiatowej Bibliotece Publicznej w Będzinie.