Pocz±tki osadnictwa żydowskiego w Czeladzi przypadaj± na drug± połowę XIX wieku, kiedy to - po upadku powstania z 1863 roku - władze carskie nasiliły politykę rusycyfikacji i otworzyły miasto dla ludno¶ci wyznania mojżeszowego. Większo¶ć żydowskich mieszkańców napłynęła z Wolbromia, Żarek, Częstochowy, Olkusza i Będzin. Głównym Ľródłem utrzymania czeladzkich Żydów był handel, w tym także handel hurtowy, powi±zany z przemysłem górniczym. W latach dziewięćdziesi±tych XIX wieku w Czeladzi mieszkało około osiemdziesięciu żydowskich rodzin. Żydzi w Czeladzi nigdy nie stanowili przeważaj±cej czę¶ci społeczno¶ci. Spis powszechny z 1921 roku odnotował 17.202 mieszkańców, w tym 753 Żydów. W 1931 roku żyło tu 1.077 osób wyznania mojżeszowego.

Przez wiele lat Żydzi z Czeladzi podporz±dkowani byli kahałowi w pobliskim Będzinie. Pierwsza synagoga w Czeladzi została pobudowana dopiero w okresie międzywojennym. Ostatnim rabinem miasta był Lipman Hersz Lewental.

Przed wybuchem II wojny ¶wiatowej w mie¶cie żyło około dwóch tysięcy Żydów. Szacuje się, że Holocaust przeżyło tylko około czterdziestu z nich. Większo¶ć wymordowano w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau.

Przez wiele lat Żydzi z Czeladzi podlegali gminie wyznaniowej w Będzinie i wła¶nie tam chowali swych zmarłych. Na pocz±tku XX wieku, wobec rozwoju liczebnego społeczno¶ci żydowskiej w Czeladzi, podjęto starania o utworzenie odrębnej gminy. Ostateczne gmina żydowska w Czeladzi powstała podczas pierwszej wojny ¶wiatowej. Nowo powstała organizacja stanęła przed konieczno¶ci± założenia między innymi własnego cmentarza. Jednocze¶nie cmentarz wyznania mojżeszowego w Będzinie przy ul. Sieleckiej stopniowo zapełniał się. Sytuacja ta zmusiła władze gmin żydowskich Będzina i Czeladzi do zorganizowania kolejnego miejsca pochówku. Wspólny cmentarz założono w 1916 roku, na granicy obu miast, przy ul. Będzińskiej 64, w pobliżu dzisiejszego centrum handlowego M1.

Nekropolię podzielono na kilka czę¶ci, wytyczaj±c kwatery dla mężczyzn, kobiet i dzieci. Zmarłych z gminy czeladzkiej chowano w przedniej czę¶ci cmentarza; zmarłych z gminy będzińskiej - w tylnej. Przy wej¶ciu pochowano rabina Cwi Hanocha ha-Kohena Lewina - najbliższe s±siedztwo jego ohelu wkrótce stało się miejscem spoczynku poż±danym przez chasydów. W latach trzydziestych powierzchnię nekropolii powiększono.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej na cmentarzu grzebano ofiary nazistowskich represji. Pochowano tu między innymi około stu ciał Żydów spalonych w synagodze w Będzinie oraz około czterystu zwłok osób zamordowanych podczas likwidacji getta w sierpniu 1943 roku.

Po wyzwoleniu na cmentarzu odbywały się już tylko nieliczne pogrzeby. W sierpniu 1945 r. pojawiły się groby Mariana Grossmana i Szlamka Gelbarda, zabitych przez polskich antysemitów po powrocie do miasta. Ostatni znany pochówek odbył się w marcu 1948 r.

Cmentarz uległ dewastacji w okresie drugiej wojny ¶wiatowej, jednak największych zniszczeń dokonano podczas kolejnych ponad czterdziestu lat. Wiele płyt padło łupem złodziei i zostało wykorzystanych do celów budowlanych. Przytoczmy tu fragment listu, jaki do Żydowskiego Instytutu Historycznego w 1987 roku przysłał jeden z mieszkańców Czeladzi: "Cmentarz jest zniszczony i zaro¶nięty krzewami. Wybite otwory w płytach grobowych, zerwane górne płyty, obalone kolumny. Mało kto wie o tym cmentarzu w moim rodzinnym mie¶cie".

W 1988 roku, dzięki finansowemu wsparciu udzielonemu przez pochodz±cego z Czeladzi Mońka Stawskiego, cmentarz został uporz±dkowany. Wykonano ogrodzenie, ustawiono przewrócone nagrobki, czę¶ć macew odrestaurowano.

zdjęcia: Jacques Lahitte
zdjęcia: Aleksander Batorowski

W 2003 roku wykonano spis zachowanych nagrobków. W prace inwentaryzacyjne zaangażowali się między innymi: Jeffrey Cymbler, Mojżesz Lenzky, rabin Szlomo Englard, Krzysztof Adamiec, Ada Holtzman, Connie Newman i Orna Niederman. Zwieńczeniem ich starań było wydanie w 2007 r. ksi±żki zatytułowanej "Cmentarz Gmin Żydowskich Będzina i Czeladzi". Zawarto w niej historię tej nekropolii oraz spis nagrobków. Pozycję t± można nabyć drog± wysyłkow± w Księgarni Żydowskiej "Jarden".

Do dzi¶ na terenie cmentarza zachowało się około 3.200 nagrobków, ustawionych w 88 rzędach w czę¶ci męskiej i 91 rzędach w czę¶ci żeńskiej. Większo¶ć z nich ma formę tradycyjnych macew, z inskrypcjami wyrytymi w językach: hebrajskim, jidysz, polskim, niemieckim i esperanto. Zwracaj± uwagę macewy ze zrekonstruowanymi polichromiami - do czasów Zagłady malowanie nagrobków było powszechnym zwyczajem na żydowskich nekropoliach.

Klucz do bramy cmentarnej można otrzymać u mieszkańców pobliskiej posesji.

tekst: K. Bielawski

Więcej informacji o historii Żydów w Czeladzi znajdziesz na stronie We remember Jewish Czeladz
Lokalizacja cmentarza wg GPS: N 50° 19.227' E 019° 06.090'