Cmentarz żydowski w Żyrardowie znajduje się przy ul. Mireckiego 3 i zajmuje działkę o numerze geodezyjnym 143801 1.0004.4365, na planie trapezu, o powierzchni 8724 m kw.

Cmentarz został założony po 1874 r., w okresie tworzenia miejscowego dozoru bóżniczego. Wcze¶niej Żydzi z Żyrardowa chowali swoich zmarłych w Wiskitkach. Działkę na cmentarz przekazał hrabia Feliks Sobański.

Przy wej¶ciu na cmentarz, w jego północno-zachodnim narożniku, wzniesiono dom przedpogrzebowy - parterowy budynek na planie litery L, murowany z czerwonej cegły.

W 1962 r. cmentarz odwiedził pochodz±cy z Żyrardowa Samuel Meppen razem z żon± Edith. Z jego inicjatywy ziomkostwo żyrardowskich Żydów na emigracji postanowiło uporz±dkować i odnowić cmentarz. W 1967 r. dzięki finansowemu wsparciu darczyńców ze Stanów Zjednoczonych, Izraela, Francji, Wlk. Brytanii i Argentyny, zostały wykonane prace rewaloryzacyjne, m.in. ogrodzenie cmentarza, ustawienie nagrobków. Wzniesiono również pomnik po¶więcony ofiarom Zagłady. Zwieńczeniem prac miała być ceremonia, na któr± z różnych krajów ¶wiata przybyli darczyńcy. Siły porz±dkowe nie wpu¶ciły ich na teren cmentarza.

Do dzi¶ w obrębie cmentarza przetrwało około 150 nagrobków. Ponieważ rzędowy układ pochówków jest widoczny tylko czę¶ciowo, można zakładać, że zachowane macewy stanowi± jedynie niewielki procent przedwojennego stanu. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek upamiętnia Chanę Sarę córkę Mosze, zmarł± 13 kwietnia 1883 r., najmłodszy - Józefa Cwi syna Awrahama Meppena, nadwornego krawca Korpusu Oficerskiego w Sankt Petersburgu, a następnie wła¶ciciela znanego zakładu krawieckiego w Żyrardowie, zmarłego 6 czerwca 1938 roku.

Macewy prezentuj± stosunkowo wysoki poziom sztuki kamieniarskiej. Zapewne wykonywane były przez ten sam zakład kamieniarski. Nagrobki o podobnej stylistyce można odnaleĽć na cmentarzu żydowskim w nieodległych Skierniewicach.

W kartotece cmentarza w Żydowskim Instytucie Historycznym znajduje się poniższy opis, sporz±dzony przez Pawła Fijałkowskiego: "Niemal wszystkie nagrobki to pionowe płyty z szarego piaskowca, zwieńczone półkolem, niekiedy z dwoma wycinkami koła po bokach, przypominaj±cymi naszczytniki. Zdarzaj± się także płyty prostok±tne lub zwieńczone trójk±tem. Dekoracja nagrobków ma charakter płaskich rytów. Napisy flankuj± pilastry, często zredukowane do symbolizuj±cych bazę i kapitel plecionek. Inskrypcyjn± czę¶ć płyty oddziela od górnej - przeznaczonej na kompozycję symboliczn± - pasmo plecionki geometrycznej, złożonej z nakładaj±cych się rombów. Kompozycje symboliczne składaj± się z najpopularniejszych symboli: ¶wieczników, szaf z ksi±żkami, puszek ofiarnych, lwów".

Oprócz opisanych wyżej tradycyjnych macew, na cmentarzu można znaleĽć też nagrobki o innych formach. Do takich należ± wykonane z czarnego granitu obeliski miejscowych przemysłowców Beniamina i Salomona Oksnerów czy nagrobek w formie złamanego drzewa - symbolu przerwanego życia, z czę¶ciow± zniszczon± tablic± epitafijn±. Na grobie "zmarłej w kwiecie lat" Teresy Oxnerównej, ustawiono pomnik ze zespolonych z sob± ułomków skalnych, wykonany w zakładzie Borensteina w Warszawie. Zwraca uwagę pomnik z czerwonego piaskowca, z wyryt± ręk± trzymaj±c± młot, ustawiony na grobie Eliego Lubczyńskiego i Mendla Mejmana, zabitych w czasie demonstracji robotników w 1906 roku. Zachowały się także pojedyncze nagrobki z polnych kamieni granitowych (m. in. Fejgi córki Chaima) oraz tumby, czyli betonowe półwalce, ustawiane poziomo za macew±.

W zdecydowanej większo¶ci epitafia ryto w języku hebrajskim. Jedynie na niektórych nagrobkach - między innymi na pomniku uprzednio wzmiankowanej Teresy Oxner - pojawiaj± się inskrypcje w języku polskim. Długotrwałe oddziaływanie czynników atmosferycznych w poł±czeniu z brakiem bież±cej konserwacji całkowicie zniszczyły oryginalne polichromie, jakimi niegdy¶ zdobiono żydowskie nagrobki.

Na cmentarzu znajduje się pomnik ku czci ofiar Zagłady, wykonany w formie wysokiego obelisku, zwieńczonego płomieniem znicza. U jego podstawy umieszczono tablicę z napisem: "Cze¶ć pamięci męczenników Żyrardowa, zamordowanych przez hitlerowskich ludobójców" . Z drugiej strony wyryto napis: "Pamięci Samuela Meppena (1894 - 1975), jego niestrudzone wysiłki pomogły odbudować ten cmentarz".

Cmentarz jest ogrodzony metalow± siatk± i uporz±dkowany. Wej¶cie jest możliwe przez podwórko rodziny, mieszkaj±cej w dawnym domu przedpogrzebowym.

Spis zachowanych macew jest dostępny na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich.

Warto wiedzieć, że na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej, w kwaterze 47 znajduje się ohel cadyków mszczonowskich, w którym pochowano zmarłego w 1942 roku Jakuba Dawida z Żyrardowa, wnuka założyciela dynastii chasydzkiej we Mszczonowie Jakuba Dawida, syna Menachema Mendla ze Mszczonowa (kliknij tu, by zobaczyć zdjęcie jego grobu).

tekst & zdjęcia: K. Bielawski