Pocz±tki osadnictwa żydowskiego w Żychlinie przypadaj± na pocz±tek XVIII wieku. W zachowanych materiałach archiwalnych żychlińscy Żydzi po raz pierwszy wzmiankowani s± w latach 1734-1735. Wydany w 1883 roku "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" opisuj±c Żychlin z końca XIX wieku, podawał, że w miejscowo¶ci żyje "mieszkańców stałych 6.396 (4.018 chrze¶cijan, 2.378 żydów), niestałej ludno¶ci 1.434 (971 chrze¶cijan, 363 żydów)". Żydzi niemal całkowicie zdominowali handel miasta. Pod koniec XIX wieku z ogólnej liczby 184 sklepów, tylko siedem nie było własno¶ci± Żydów.

Nie znamy dokładnej daty wzniesienia pierwszej synagogi w Żychlinie. Wiadomo, że wydany przez biskupa gnieĽnieńskiego Antoniego Ostrowskiego w 1780 roku dokument zezwalaj±cy na wzniesienie drewnianej synagogi, wzmiankował istnienie starej bóżnicy, "z upływem czasu zniszczonej i teraz podupadłej". Sto lat póĽniej gmina żydowska w Żychlinie wybudowała now±, murowan± synagogę. Gmach ten zachował się do dzi¶.

Podobnie jak w innych miastach Mazowsza, także w Żychlinie wielu zwolenników miał chasydyzm. W 1840 roku w mie¶cie osiadł uczeń Symchy Bunema z Przysuchy, Szmuel Abba, zwany też Starym Rebe z Żychlina ( 1809 - 1879) , który zapocz±tkował dynastię miejscowych cadyków. Uważany za cudotwórcę, Szmuel Abba nauczał, że nie wystarczy tylko wyrażać skruchę, ale skruchę należy okazywać przez naukę pism religijnych. Chasydzi z Żychlina pozostawali pod wpływem "sprawiedliwych" z Góry Kalwarii. Następcami Szmuela był jego syn Mosze Natanel Żychliński (zm. w 1912 r.) oraz jego wnuki: Sydia Henoch Żychliński, Efraim Meir Gad Żychliński, Mosze Natanel Żychliński, Menachem Żychliński i Szmul Abraham Abba Żychliński. Wszyscy potomkowie Mosze Natanela zginęli w latach Holocaustu.

Na przełomie XIX i XX wieku liczba ludno¶ci żydowskiej w Żychlinie spadła, jednak mimo to w pierwszym spisie powszechnym II Rzeczyspolitej z 1921 roku, 2.701 mieszkańców miasta zadeklarowało pochodzenie żydowskie. W Żychlinie aktywn± działalno¶ć prowadzili syjoni¶cie. W 1932 roku z inicjatywy partii Poalej Syjon utworzono tu kibuc, maj±cy na celu szkolenie przyszłych osadników palestyńskich.

Wojska hitlerowskie zajęły Żychlin w dniu 17 wrze¶nia 1939 roku. Następnego dnia wszyscy żydowscy mężczyĽni zostali aresztowani i przez trzy dni przetrzymywani w ko¶ciele. Na pocz±tku 1940 r. czę¶ć żychlińskich Żydów deportowano do obozów koncentracyjnych. W lipcu 1940 roku na terenie miasta utworzono getto. Składało się ono z dwóch czę¶ci: "małego getta" zamieszkanego przez około tysi±c osób oraz "dużego getta", w którym stłoczono około tysi±ca o¶miuset Żydów. Wkrótce doł±czyły do nich osoby przesiedlone z innych miejscowo¶ci. Trudne warunki sanitarne szybko przyniosły epidemię tyfusu. W lutym 1942 roku na ulicach miasta nazi¶ci rozstrzelali kilkuset Żydów. Tych, którym dane było przetrwać koszmar życia w getcie, terror, głód i choroby, w dniu 3 marca 1942 roku, w ¶więto Purim, wywieziono do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.

Cmentarz żydowski w Żychlinie znajduje się przy ul. Łukasińskiego. Podczas II wojny ¶wiatowej na jego terenie hitlerowcy rozstrzeliwali żychlińskich Żydów. Jedna z tych egzekucji miała miejsce podczas likwidacji getta - zabito tu wówczas duż± grupę osób chorych i zniedołężniałych. Nazi¶ci zdewastowali cmentarz, wykorzystuj±c nagrobki do prac budowlanych, między innymi do budowy chlewni na pobliskiej posesji. Po wyzwoleniu opuszczony cmentarz niszczał. W latach sze¶ćdziesi±tych jeden z dawnych mieszkańców Żychlina w swym li¶cie do przedstawicieli ¶rodowisk żydowskich pisał, iż: "s±siad tego cmentarza urz±dził sobie tam pastwisko bydła (....), usiłował uprawiać kawałek cmentarza dla sadzenia kartofli, w tym miejscu, gdzie spoczywaj± Żydzi pomordowani".

W ostatnich latach z zachowanych fragmentów macew wzniesiono kilka pomników-lapidariów. Oznaczono także masow± mogiłę ofiar Holocaustu. Zwraca uwagę niewielki, pobielony nagrobek. Umieszczony na nim hebrajski napis głosi: "Macewa ta znajduje się w miejscu ohelu pana Szmuela Abba z Żychlina, syna pana Zeliga, wnuka ¶więtego pana Fiszela ze Strykowa, zmarłego w dniu 26 elul (5)639 roku". Dzięki inicjatywie mieszkańców Żychlina, teren nekropolii został ogrodzony. Wej¶cie na cmentarz jest możliwe przez nie zamknięt± bramę.

tekst: K. Bielawski
współpraca: W. Tworek
zdjęcia: Katarzyna Bieńkowska
Więcej informacji o Żydach z Żychlina znajdziesz na stronach:
Księga Pamięci Żychlina
Gmina Żychlin - wczoraj i dzi¶
United States Holocaust Memorial Museum
Budownictwo synagogalne w Żychlinie
www.izrael.badacz.org

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Żychlina i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.