Pocz±tki osadnictwa żydowskiego w Żurominie przypadaj± na pocz±tek XIX wieku. O ile według spisu z 1808 roku w mie¶cie nie było mieszkańców wyznania mojżeszowego, to w 1827 roku w Żurominie odnotowano obecno¶ć 415 osób pochodzenia żydowskiego, którzy stanowili 30,4% całej ludno¶ci miasteczka. W ci±gu następnych trzydziestu lat liczba ta wzrosła do 579 osób, a udział tej grupy w ogólnej populacji Żuromina osi±gn±ł 37,6%. Pocz±tkowo żuromińscy Żydzi podlegali gminie wyznaniowej w Kuczborku. W lipcu 1843 roku Rada Administracyjna Królestwa Polskiego zezwoliła na ukonstytuowanie się w Żurominie samodzielnej gminy wyznaniowej. Z czasem wzniesiono synagogę oraz inne budynki kahalne.

Podobnie jak w innych miastach, także w Żurominie podstawę utrzymania znacznej czę¶ci ludno¶ci żydowskiej stanowiły rzemiosło i handel. Jak podaje "The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust", niektórzy żuromińscy Żydzi trudnili się handlem zbożem i końmi, wysyłaj±c swój towar nawet do Gdańska. W ich rękach były także garbarnie i młyny. Z pewno¶ci± nie wszystkim Żydom wiodło się dobrze - z materiałów archiwalnych wiadomo bowiem, że zwłaszcza w okresie międzywojennym wielu z nich korzystało z pomocy udzielanej przez organizacje charytatywne, między innymi przez Kasę Samopomocy Społecznej.

Podczas spisu powszechnego w 1921 roku tysi±c dziewięćset dwóch żurominian zadeklarowało żydowskie pochodzenie. Żydzi tworzyli wówczas prawie połowę - a dokładnie 48% - całej ludno¶ci Żuromina. W miasteczku bardzo aktywne były organizacje syjonistyczne, jak również lewicowy Bund oraz konserwatywna partia Agudat Israel, pozostaj±ca pod wpływem dynastii chasydzkiej z Góry Kalwarii.

Zagłada żuromińskiego sztetl dokonała się stosunkowo szybko. W dniu 8 listopada 1939 roku nad ranem rozległ się ryk syren strażackich. Niemcy nakazali Żydom natychmiastowe zebranie się, a następnie zmusili ich do po¶piesznego opuszczenia miasta. Konwojowana przez nazistów kolumna skierowała się do Nowego Dworu, a potem do Warszawy. Z czasem czę¶ć Żydów z Żuromina trafiła do gett w Mławie, Legionowie, Łomazach i Jadowie. Większo¶ci z nich nie dane było dożyć końca wojny.

Cmentarz żydowski w Żurominie zlokalizowany jest przy ulicy S. Żeromskiego. Nie znamy dokładnej daty powstania tej nekropolii - zapewne założono j± w latach czterdziestych XIX wieku, wkrótce po zorganizowaniu się miejscowej gminy wyznaniowej. Wcze¶niej Żydzi żuromińscy chowali swych zmarłych na cmentarzu w Kuczborku. Z cał± pewno¶ci± cmentarz wyznania mojżeszowego w Żurominie funkcjonował już w 1859 roku - z tego okresu zachowały się dokumenty, dotycz±ce grodzenia istniej±cego cmentarza.

W wyniku zniszczeń dokonanych podczas drugiej wojny ¶wiatowej oraz w latach po wyzwoleniu, przez wiele lat teren cmentarny pozbawiony był nagrobków. Stan cmentarza dobrze scharakteryzował red. Adam Ejnik, pisz±c na łamach "Kuriera Żuromińskiego" (wydanie z dn. 30.04.2009 r.) znamienne słowa: "Od dawna wydawał się zapomniany. (....) Zaro¶nięte wysok± traw± i krzakami pole stało się raczej pijack± melin± niż miejscem wiecznego spoczynku".

Wiosn± 2009 roku, dzięki współpracy Żydów wywodz±cych się z Żuromina oraz Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, ruszyły prace zmierzaj±ce do odrestaurowania cmentarza. Nekropolia została ogrodzona i uporz±dkowana. Uroczyste zakończenie prac miało miejsce w dniu 15 lipca 2009 r. Wzięli w nim udział Żydzi wywodz±cy się z Żuromina, między innymi 88-letni Szlomo Icek Plotka; przedstawiciele Gminy Żydowskiej w Warszawie i Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego; przedstawiciele lokalnych władz i duchowieństwa oraz mieszkańcy miejscowo¶ci. Wkrótce na teren nekropolii wróci macewa, przechowywana dotychczas w miejscowej szkole. Miejmy nadzieję, że uda się też odzyskać kolejne nagrobki, znajduj±ce się zapewne w różnych punktach miasta.

Jak podaje Sławomir Topolewski na stronie http://stzstz.blogspot.com, w dniu 14 kwietnia 2011 r. na cmentarzu miała miejsce uroczysto¶ć odsłonięcia dwóch tablic pami±tkowych, na których wymieniono nazwiska rodzin żydowskich mieszkaj±cych w Żurominie przed wojn±. Oficjalne odsłonięcie tablic odbyło się w obecno¶ci potomków żuromińskich Żydów, którzy przyjechali na tę okazję z USA. Na uroczysto¶ć przybyła rodzina Rosenstein ze Stanów Zjednoczonych: 86-letni Parry Rosenstain wraz z żon± Gladys Miller-Rosenstein oraz potomkowie Perrego Tanya Arrakawa-Rosenstein i Neal Rosenstein. Na zaproszenie organizatorów pojawili się starosta żuromiński Janusz Welenc, burmistrz Zbigniew Cezary Nosek, zastępca burmistrza Maria Jędrzejewska. W swoich przemówieniach burmistrz oraz starosta podkre¶lali głównie zasługi żuromińskich żydów w rozwoju naszego miasta przed wojn±. Uroczysto¶ć poprowadził Marcin Bartosiewicz z Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Relację z tego wydarzenia można obejrzeć w serwisie Youtube.

tekst: K. Bielawski
Kliknij tu, by obejrzeć film video z tego cmentarza
Bilbliografia:
J. Szczepański "Społeczno¶ć żydowska Mazowsza w XIX-XX wieku"
"The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust"
"Księga Pamięci Żuromina"