Pocz±tki osadnictwa ludno¶ci wyznania mojżeszowego w Żorach sięgaj± okresu ¶redniowiecza. Pierwsza pisemna wzmianka o Żydach w mie¶cie zapisana została w księgach gruntowych w 1511 roku i dotyczy sprzedaży "parceli żydowskiej". W 1565 roku Żydzi zostali wypędzeni z terenu ¦l±ska, pozostawiono im prawo mieszkania jedynie w Głogowie i Białej koło Prudnika. Kolejne zapiski dotycz±ce Żydów w Żorach datuje się dopiero na 1724 rok. Wojciech Jaworski w swym opracowaniu zatytułowanym "Żydowskie gminy wyznaniowe w województwie ¶l±skim" podaje, że "w 1727 roku w Żorach zbudowano dom modlitewny i wówczas utworzono kahał", czyli gminę żydowsk±, która w drugiej połowie XVIII wieku liczyła 126 członków. Nie znamy daty budowy pierwszej synagogi, zachowane Ľródła pisane wspominaj±, że w 1750 modły odbywały się w szkole żydowskiej. Pierwsza drewniana bóżnica spłonęła w 1807 roku. W jej miejscu w latach 1830 - 1835 wybudowano synagogę z kamienia.

Szczególny rozwój społeczno¶ci żydowskiej Żor nast±pił na przełomie XVIII i XIX wieku, w zwi±zku z wprowadzeniem korzystnych dla nich ustaw, zrównuj±cych ich w prawach obywatelskich z innymi obywatelami państwa pruskiego czy zezwalaj±cych na nabywanie gruntów i nieruchomo¶ci. W efekcie tych zmian, w ci±gu tylko siedmiu lat, od 1817 roku do 1824 roku, liczba Żydów w Żorach zwiększyła się z 202 do 310 osób. W 1846 roku żyły tu 542 osoby wyznania mojżeszowego, co stanowiło 13,5% całej społeczno¶ci.

Od połowy XIX wieku między innymi rozwój wielkich o¶rodków przemysłowych spowodował jednak stopniowy odpływ ludno¶ci żydowskiej z Żor. W latach póĽniejszych nałożyła się na to także emigracja, między innymi do Palestyny. W 1885 roku w Żorach mieszkało 330 osób pochodzenia żydowskiego, w 1907 roku - już tylko 98. W 1939 roku żorska gmina żydowska składała się już tylko z 38 osób. Po wybuchu II wojny ¶wiatowej większo¶ć Żydów uciekła z miasta. Pozostało około dziesięciu osób, które nazi¶ci wywieĽli do getta Będzinie. Większo¶ć z nich nie doczekała końca wojny.

Przez wiele lat miejscem pochówku żorskich Żydów był cmentarz w Mikołowie. Stan ten uległ zmianie w 1814 roku, kiedy to starszy kahału Aron Bloch nabył dla celów grzebalnych grunt o powierzchni około pół hektara w dzielnicy Kleszczówka. Teren nekropolii ogrodzono, a w 1837 roku wzniesiono dom przedpogrzebowy, tzw. beit-taharę. Z pierwszej połowy XIX wieku pochodz± również zapisy o miejscowym bractwie pogrzebowym Chewra Kadisza. Pierwsz± osob± pochowan± była kobieta imieniem Guettel, zmarła w połogu w 1814 roku. Ostatni odnotowany pochówek miał miejsce w kwietniu 1936 roku, kiedy to samobójstwo popełnił kanonier Wolf Nuchym Erlich. Podobno pojedyncze pogrzeby odbywały się także po 1936 roku, jednak dane te nie s± oficjalnie potwierdzone.

W czasie II wojny ¶wiatowej cmentarz został zdewastowany przez nazistów. Wiele płyt nagrobnych wywieziono, podczas walk w 1945 roku zniszczeniu uległ dom przedpogrzebowy. W latach PRL nie użytkowana nekropolia popadła w ruinę. W 1985 roku sporz±dzono urzędow± inwentaryzację cmentarza. Stwierdzono w niej między innymi: "Cmentarz jest mocno zdewastowany. Nast±piło zatarcie rzędów, w których zlokalizowane s± macewy. Stan zachowania poszczególnych obiektów jest zróżnicowany, generalnie bior±c zły. Mało czytelna jest inskrypcja (.). Teren ten systematycznie jest bezczeszczony, gdyż traktowany jest jako boisko gier dziecięcych". Niedługo potem dokonano pierwszych prac porz±dkowych na cmentarzu - wykarczowano ro¶linno¶ć, naprawiono ogrodzenie. W 1994 roku z inicjatywy Towarzystwa Miło¶ników Miasta Żory sporz±dzono inwentaryzację nagrobków. Warto wiedzieć, że cmentarz żydowski w Żorach jest najstarsz± nekropoli± miasta.

Wspomnieć należy też o zbiorowym, polsko-żydowskim grobie, znajduj±cym się na cmentarzu katolickim przy ul. Osińskiej. Spoczywaj± w nim ofiary tzw. Marszu ¦mierci, czyli więĽniowie ewakuowani przez hitlerowców w styczniu 1945 roku z obozu Auschwitz-Birkenau. Przytoczmy tu fragment wypowiedzi, udzielonej przez Grzegorza Utratę z Towarzystwa Miło¶ników Żor redaktorowi "Dziennika Zachodniego": "¦miertelna kolumna przeszła przez miasto w końcu stycznia 1945 roku. Pozostały po niej ciała dwudziestu trzech więĽniów, którzy już nie mieli siły i¶ć dalej, więc esesmani zamordowali ich strzałami w tył głowy (.). Wkrótce, z polecenia władz okupacyjnych, złożono je we wspólnym dole i przysypano chlorowanym wapnem". Już po wyzwoleniu dokonano ekshumacji. Identyfikacja zwłok pozwoliła stwierdzić, że czę¶ć ofiar była pochodzenia żydowskiego. Wszystkich złożono w bratniej mogile na cmentarzu rzymsko-katolickim.

Wiele informacji o społeczno¶ci Żydów w Żorach można znaleĽć w ksi±żce autorstwa Jana Delowicza, zatytułowanej "Gmina wyznania mojżeszowego w Żorach 1511 - 1940". Ksi±żka zawiera rys historyczny gminy lokalnej żydowskiej, informacje o synagodze, cmentarzu oraz noty biograficzne 593 żydowskich mieszkańców Żor.

Nekropolia znajduje się przy ul. Cmentarnej. Klucze do bramy przechowywane s± w Zakładach techniki Komunalnej. Na teren cmentarza można też dostać się przez wyrwę w ogrodzeniu od strony szkoły.

Tekst: K. Bielawski
Bibliografia: Jan Delowicz "Gmina wyznania mojżeszowego w Żorach 1511 - 1940".
zdjęcia: Maciej ¦mieszny