Pierwsi osadnicy żydowscy w Żelechowie pojawili się w połowie XVII wieku. Miasto przez wiele lat było silnym o¶rodkiem chasydyzmu. Przez pewien czas funkcję rabina pełnił tu uczeń Wielkiego Magida Levi Icchak z Berdyczowa. W Żelechowie działał także Jehoszua Aszer Rabinowicz, syn ¦więtego Żyda z Przysuchy, póĽniejszy cadyk w Parysowie. Dynastię cadyków w Żelechowie zapocz±tkował Icchak Salomon Goldberg, a po jego ¶mierci miejscowym chasydom przewodzili jego potomkowie - Joszua Aszer Dawid i Abraham Szalom Goldberg. To wła¶nie między innymi Żydzi z Żelechowa byli pionierami chasydyzmu w Warszawie.

Na przestrzeni dziejów wyznawcy judaizmu tworzyli istotn± czę¶ć społeczno¶ci miasta. W 1897 roku w Żelechowie żyło 4.930 osób pochodzenia żydowskiego, co stanowiło aż 70% wszystkich mieszkańców. Żydzi dominowali także w gospodarce miasta, opanowuj±c w większo¶ci handel i rzemiosło.

Po wybuchu II wojny ¶wiatowej w Żelechowie utworzono getto, w którym zamknięto kilka tysięcy miejscowych Żydów oraz uciekinierów i przesiedleńców z innych miejscowo¶ci, między innymi z Garwolina, Warszawy, Maciejowic. Tych, którzy przetrwali terror, głód i epidemie, pod koniec wrze¶nia 1942 roku wywieziono do obozu zagłady w Treblince.

Pocz±tkowo żelechowscy Żydzi grzebali swych zmarłych na placu przy synagodze, między obecnymi ulicami Piłsudskiego, Pudły i 15 Pułku Piechoty "Wilków". W 1776 r. na cmentarzu spocz±ł cadyk Aron Hopstein z Żelechowa. Nad jego grobem postawiono ohel. Nekropolia ta funkcjonowała do 1802 roku, kiedy to władze - kieruj±c się względami sanitarnymi - nakazały gminie żydowskiej założenie cmentarza poza terenem zabudowanym. Jak wynika ze wspomnień starszych mieszkańców Żelechowa - między innymi Eugeniusza Majka - przed 1939 r. teren cmentarza był ogrodzony i pozbawiony macew. Po wojnie działka cmentarna i plac po zburzonej synagodze zostały splantowane. Obecnie w tym miejscu znajduje się park z placem zabaw. W ostatnich latach władze miasta odsłoniły pomnik, upamiętniaj±cy stoj±c± tu niegdy¶ synagogę.

Nowy cmentarz żydowski powstał na rozległym wzniesieniu u zbiegu obecnych ul. Chłopickiego i ul. Reymonta. Dzi¶ na jego terenie znajduje się około 100 - 150 kamieni nagrobnych. W czę¶ci wzgórza położonej najbliżej ul. Chłopickiego przeważaj± nagrobki wykonane z granitowych głazów, z prostymi inskrypcjami, w zdecydowanej większo¶ci pozbawione symbolicznych płaskorzeĽb. Jest to zapewne najstarsza czę¶ć nekropolii. Około czterdziestu metrów od szosy, po prawej stronie przy ogrodzeniu zwraca uwagę do¶ć rzadki na żydowskich nekropoliach podwójny nagrobek, ozdobiony dwoma ¶wiecznikami. Wyryte na nim inskrypcje głosz±: "Nad nimi płaczę, moje oko spływa łzami [po lewej] nad kobiet± bogobojn± jak Sara i skromn±, pani± Lea, córk± pana Fiszela, zmarł± w dobrym imieniu 13 dnia miesi±ca aw 5615 roku. Niech dusza jej będzie zwi±zana w węĽle życia wiecznego. [po prawej] Bogobojn± jak Sara i skromn±, pani± Jehudit, córk± rabina, naszego nauczyciela Pesacha, zmarł± w dobrym imieniu 13 dnia miesi±ca aw 5615 roku. Niech dusza jej będzie zwi±zana w węĽle życia wiecznego". W kalendarzu hebrajskim zapis: "13 aw 5615" odpowiada gregoriańskiej dacie 28 lipca 1855 roku.

Rodzina przy macewie z polichromi± (Ľródło: Księga Pamięci Żelechowa)

Centralna czę¶ć cmentarza jest niemal zupełnie pozbawiona płyt nagrobnych. W trawach tkwi± podstawy wyłamanych niegdy¶ macew. Niewykluczone, że dla Niemców oraz powojennych złodziei płaskie płyty z piaskowca były bardziej praktycznym i poż±danym materiałem budowlanym niż niewielkie nagrobki z polnych kamieni. Na końcu cmentarza można odnaleĽć współczesny wystawiony grobowiec. Na lastrykowej płycie wyryto napis: "Kochanemu Ojcu zamordowanemu przez hitlerowców w dn. 17 XI 1943 r. w Hucie D±browa. Sonia i Srulek Ogman, zam. w Izraelu. Listopad 1990". W 2006 r. grób ten padł ofiar± wandali, którzy zniszczyli metalowe barierki i rozrzucili betonowe płyty. Na zboczu wzgórza od strony ul. Reymonta zachowało się około 20-30 macew z piaskowca. Przetrwały one w dobrym stanie, z czytelnymi inskrypcjami. W ich zwieńczeniach widać zdobienia typowe dla żydowskiej sztuki sepulkralnej - między innymi dłonie z dzbanem, szafy ze ¶więtymi księgami, lwy i ¶wieczniki.

W przeszło¶ci cmentarz był ogrodzony. Przypominaj± o tym betonowe słupy i resztki siatki, której nie skradziono jedynie od strony do¶ć ruchliwej ul. Chłopickiego. Można zauważyć także podstawy zerwanych tablic informacyjnych. W kilku miejscach widać ¶lady wyrzucania ¶mieci i ko¶ci zwierzęcych. Generalnie teren nekropolii jest do¶ć dobrze utrzymany.

Podczas II wojny na cmentarzu grzebano ofiary hitlerowskiego terroru. Dokonywano tu także egzekucji. Między innymi w dniu 28 lutego 1943 roku rozstrzelano tu kilkudziesięciu żydowskich rzemie¶lników, pozostawionych w mie¶cie po likwidacji getta. Po wyzwoleniu na cmentarzu chowano też szcz±tki Żydów, przeniesione z grobów na terenie powiatu. Jeden z takich pochówków odbył się w dniu 29 maja 1947 roku. Jak podaje sporz±dzony wówczas protokół, ekshumowano wtedy "trzy kobiety z rodziny Popowskich: Fajgę i dwie córki, których pozostałe resztki złożono w specjalnej skrzyni i pochowano na ich życzenie sprzed ¶mierci obok matki. Następnie dokonano odgrzebania zbiorowej mogiły rodziny Gudyk-Goldenwajnów w liczbie 11 osób obok stawów dworskich. Ciała były już po procesie rozkładowym, spotykało się jeszcze resztki ciała w okolicy żeber. W tym samym położeniu odkopano jeszcze zwłoki nieznanego nazwiska. Nieco dalej, 15 metrów od niej, tak samo nieznanych nazwisk dwie osoby. W końcu dokonano ekshumacji odosobnionej mogiły przy ul. Reymonta, w ogródku Zielińskiego - ku¶nierza Szlomy Hepnera. Wszystkich pogrzebano na cmentarzu żydowskim".

Cmentarze żydowskie były też miejscem, gdzie.... odbywały się ¶luby. Dotyczyło to jednak sytuacji wyj±tkowych. Zgodnie ze starym żydowskim przes±dem, ¶luby na cmentarzach aranżowano w celu zażegnania zarazy. Taka ceremonia miała miejsce także w Żelechowie i została opisana przez Mosze BoruchowiczA w "Księdze Pamięci Żelechowa". Kiedy w 1942 roku mieszkańcom getta zagroziła epidemia tyfusu, "postawiono urz±dzić ¶lub na cmentarzu. Był to stary zwyczaj z czasów zaraz. W tym samym czasie zamierzano też pogrzebać zniszczone ¶więte księgi z domu modlitwy. Szukano odpowiedniej pary. Niełatwo było znaleĽć chętnych. Po wielu poszukiwaniach znaleziono pana młodego - Motele, syna Mosze Bejgera. Pann± została Hawele, córka Sora i Welwl Judkes, stara panna w wieku ponad pięćdziesięciu lat. Para zgodziła na ¶lub i miejsce jego udzielenia pod warunkiem, że zostan± zapewnione im stroje. Natychmiast dostarczono im dwie pary chodaków, a gmina kupiła dla nich trochę materiału na ubranie. (....) Zaprowadzono parę pod chupę na cmentarzu. Orszakowi, za którym na wozach wieziono zniszczone ¶więte księgi, towarzyszył rabin, jego dzieci, uczeni w Torze i niemal wszyscy mieszkańcy żelechowskiego getta. Przygrywali muzycy, ale melodia była bardzo gorzka. Na cmentarzu najpierw pogrzebano księgi, a następnie udzielono ¶lubu, z zachowaniem całego rytuału. Ceremonię prowadził rabin. W intencji zażegnania epidemii odmówiono modlitwy, wznosz±c na koniec okrzyk "Mazel Tow!". Parę poprowadzono do sali weselnej w siedzibie Judenratu. Żydowska policja pilnowała porz±dku. Wydano wspaniałe przyjęcie (...). Tak ¶więtowali¶my cmentarny ¶lub, który miał uchronić Żydów od tyfusu".

W 2011 r. rozpoczęły się poszukiwania grobu cadyka Arele Kuznicera, praprawnuka słynnego Magida z Kozienic. Wiadomo, że Ariele Kuznicer zmarł wieczorem 25 wrze¶nia 1941 r. i został pochowany obok ohelu na jednym z dwóch cmentarzy żelechowskich. Prowadz±cy poszukiwania rabin Duvid Singer prosi o kontakt wszystkie osoby, które pamiętaj± miejscowe cmentarze żydowskie z tego okresu. Listy prosimy kierować na adres: [email protected]

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
tłumaczenie tre¶ci hebrajskich inskrypcji: Wojciech Tworek
Kliknij tu, by obejrzeć krótki film video, nakręcony na cmentarzu w Żelechowie

Osobom zainteresowanym histori± Żydów w Żelechowie,
polecamy odwiedzenie poniższych stron internetowych:
Historia ludno¶ci żydowskiej w Żelechowie
"Żelechów" - Encyclopedia of Jewish Communities in Poland (w jęz. polskim)
We remember Jewish Żelechów!
Księga Pamięci Żelechowa
www.SzukamyPolski.com - archiwalne zdjęcia z Żelechowa
"Żelechów" - reportaż Ewy Toniak
www.Izrael.Badacz.org

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Żelechowa i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.