Cmentarz żydowski w Zatorze Jewish cemetery in Zator

ZATOR

Historia osadnictwa żydowskiego w Zatorze jak dot±d nie została dokładnie udokumentowana. Wyznawcy judaizmu mieszkali tu podobno już w 1429 roku. W 1564 roku w Zatorze wzmiankowany jest jeden żydowski płatnik pogłównego. Wiadomo, że w XVII wieku Żydzi mieszkali w osadzie zwanej Kamieniec, położonej na obrzeżach miasta i płacili 260 złotych "podatku ochronnego". Na przestrzeni wieków liczba Żydów w Zatorze ulegała wahaniom. Było to spowodowane nękaj±cymi miasto powodziami, pożarami i epidemiami. Żydzi odgrywali istotn± rolę w gospodarce miasta, podstawę ich utrzymania stanowił handel i rzemiosło.

Dzięki autorom "Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" nieco więcej informacji posiadamy o sytuacji miejscowych Żydów w XIX wieku - w czę¶ci po¶więconej Zatorowi znajdziemy poniższy zapis: "W 1895 Zator liczył 1690 mieszkańców, a mianowicie 1.314 rzymskich katolików i 376 izraelitów w 174 domach. (....) Handel ogranicza się na kilku kramach, przeważnie w rękach żydowskich. (....) Izraelici stanowi± osobn± gminę wyznaniow±, maj±c± własn± bóżnicę. ¦ród nich osiadł rabin". W miejscowo¶ci funkcjonowały chedery oraz jesziwa, czyli wyższa szkoła religijna.

Miejscowej gminie żydowskiej podlegali wyznawcy judaizmu z Zatora oraz okolicznych osad, między innymi z Przeciszowa, Piotrowic, Osieku. Ch. Simchoni w "Księdze Pamięci O¶więcimia" tak pisze o zatorskim kahale: "To była mała gmina, z dobrymi i prawymi ludĽmi. W mie¶cie była duża synagoga, któr± póĽniej zniszczyli nazi¶ci oraz dom modlitwy, z których słowa Tory, ¶piew i modlitwy rozbrzmiewały od wczesnego ranka do północy. W starej synagodze było specjalne miejsce, na którym kiedy¶ siedział rabi Elimelech z Leżajska podczas swej wędrówki. Żydowskie życie w Zatorze było ożywione. Gminę prowadzili wybrani ludzie, którzy z całym sercem działali na korzy¶ć społeczno¶ci. Zarz±d kahału wybierano spo¶ród Żydów z Zatora oraz pobliskich osad. (.....) Funkcje rabiniczne piastowali słynni I prominentni rabini: zacznijmy od rabbiego Jakowa Scharfa, autora dzieła "Darkej Joszer". Kiedy Jakow Scharf przeniósł się do O¶więcimia, zast±pił go rabbi Abraham Gutwirth, a następnie jego syn rabbi Cwi. Kiedy rabbi Cwi zmarł, wybrano rabbie Mosze Salza. Był on ostatnim rabinem gminy żydowskiej w Zatorze. Zgin±ł w czasach Zagłady razem z innymi członkami gminy". W¶ród sporej grupy zatorskich wyznawców judaizmu popularno¶ci± cieszyły się idee chasydzkie.

Niewiele wiemy też o życiu Żydów z Zatora w pocz±tkach XX wieku. Zapewne - podobnie jak w innych polskich miastach - ich sytuacja nie była najlepsza. Trudne warunki gospodarcze z pewno¶ci± zmusiły czę¶ć Żydów do emigracji zarobkowej. "Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust" wzmiankuje antysemickie zamieszki, które wybuchły w Zatorze w listopadzie 1918 roku, podczas rozruchów doszło wtedy do pl±drowania sklepów i domów należ±cych do Żydów. Mieszkańcy miasta - w tym także Żydzi - ucierpieli w wyniku powodzi w 1934 roku. Spis powszechny z 1921 roku odnotował w Zatorze 436 osób pochodzenia żydowskiego, co stanowiło 21,9% całej populacji. Społeczno¶ć ta - choć niewielka - była zróżnicowana: oprócz Żydów ortodoksyjnych, była spora grupa osób zasymilowanych i zlaicyzowanych.

Po zajęciu miasta przez nazistów ludno¶ć żydowsk± poddano licznym represjom. Niemcy zniszczyli synagogę, zdewastowali żydowski cmentarz, zabili też rabina. Żydzi zostali zmuszeni do opuszczenia swych domów i zamieszkania w wydzielonej czę¶ci miejscowo¶ci. Przez dwa lata wykorzystywani byli do robót przymusowych na rzecz okupanta. W 1942 roku zatorscy Żydzi zostali deportowani do getta w Wadowicach, sk±d póĽniej trafili do obozów zagłady. Holocaust dane było przeżyć nielicznym.

Cmentarz żydowski w Zatorze położony jest w południowej czę¶ci miejscowo¶ci, przy ul. Słonecznej. Jego lokalizacje można odnaleĽć na wojskowej mapie okolic Krakowa z 1934 roku. Nieznana jest dokładna data założenia tej nekropolii, prawdopodobnie cmentarz powstał w połowie XIX wieku. Według niepotwierdzonych informacji, wcze¶niejsze pochówki zatorskich Żydów odbywały się zapewne w O¶więcimiu lub Wadowicach. Do dzi¶ na powierzchni około 0,5 ha zachowało się około pięćdziesięciu nagrobków lub ich fragmentów, w formie tradycyjnych macew i obelisków. W ich półokr±głych lub dwuspadowych zwieńczeniach można odnaleĽć charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej reliefy przedstawiaj±ce między innymi: Gwiazdę Dawida, ¶wieczniki czy korony. Większo¶ć nagrobków posiada epitafia wyryte w języku hebrajskim. Tylko jedna w cało¶ci zachowana stela posiada również inskrypcję w języku polskim, na "dwujęzycznych" nagrobkach widniej± napisy w języku niemieckim, a na fragmentarycznie zachowanych nagrobkach Chawy Nasselrath i Rebeki Natawitz inskrypcje w języku niemieckim zapisano alfabetem hebrajskim. W 2007 r. dzięki staraniom Anny Kulpy, studentki judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego i jednocze¶nie pracownika Działu Edukacji Muzeum Galicja w Krakowie, cmentarz w Zatorze doczekał się czę¶ciowej inwentaryzacji. Wykonana została dokumentacja fotograficzna nagrobków wraz z tłumaczeniem epitafiów. Najstarsza zidentyfikowana płyta nagrobna upamiętnia osobę zmarł± w 1864 roku.

Przez wiele lat opuszczony cmentarz niszczał. Przytoczmy tu fragment artykułu o wymownym tytule "Zapuszczony kirkut", opublikowanego w dzienniku "Kronika Beskidzka" (nr 245 z 28 stycznia 1999 roku): "Kilkaset metrów od centrum Zatora, po¶ród uprawnych pól, niedaleko zabudowań gospodarskich wyraĽnie widać kępę starych drzew, otoczon± wysokim zdziczałym żywopłotem. Przed wej¶ciem na teren kirkutu kto¶ ustawił biał± tablicę z napisem: "Cmentarz żydowski. Uszanuj spokój tego miejsca". Obiekt jest w opłakanym stanie. W¶ród wysokich krzaków i chaszczy stoi zaledwie kilka całych kamiennych macew. Pozostałe, w większo¶ci porozbijane i popękane, leż± bezładnie porozrzucane. Wiele z nich porasta od lat nie koszona trawa". Od czasu publikacji tego tekstu stan nekropolii uległ poprawie. Teren jest porz±dkowany, wzniesiono też betonowe ogrodzenie. Obecnie cmentarzem administruje Gmina Żydowska w Bielsku-Białej.

tekst: K. Bielawski
współpraca: Anna Kulpa
Bibliografia:
"Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust"
"Żydzi w Małopolsce" praca zbiorowa pod red. Feliksa Kiryka
"Księga pamięci O¶więcimia"
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich"

Dzięki uprzejmo¶ci p. Anny Kulpy poniżej zamieszczamy zdjęcia i tłumaczenia inskrypcji
z większo¶ci nagrobków na cmentarzu żydowskim w Zatorze.

Tu pochowana niewiasta poważana, dzielna kobieta, młoda,
oto pani Lea Mayer, córka pana Lipmana Jom Tow Brenner
oby jego ¶wiatło ¶wieciło nadal.
Żona pana Ajzyka Mayera niech jego ¶wiatło ¶wieci nadal.
Zmarła w dobrej sławie 5 adar 682 według małej rachuby.
Niech jej dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.
Tu spoczywa Lotti Mayer z domu Brenner.

5 Adar 5682 r. - 5 marca 1922 r.

Tu został pochowany m±ż prawy i sprawiedliwy,
nasz nauczyciel i pan Abraham Jehuda Huppert z Przytkowic.
Syn naszego nauczyciela Cwi. Zmarł 20 szwat 678 .
Niech jego dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.

20 Szwat 5678 r. - 2 lutego 1918 r.

Szanowany pan Abraham syn szanowanego pana Dawida

Tu został pochowany m±ż sędziwy, prawy i szanowany, bogobojny,
wiódł swoich synów ¶cieżkami prawych.
Szanowany pan Abraham syn szanowanego pana Dawida,
pokój niech będzie z nim, Sznitzer.
Zmarł w dobrej sławie maj±c 95 lat dnia 15 kislew 689 według małej rachuby.
Niech jego dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.

15 Kislew 5689 r. - 28 listopada 1928 r.

Tu pochowana niewiasta prawa, sprawiedliwa, pani Beile Ester Baum.
Córka szanowanego pana Izraela, żona pana Samuela Zajnwl.
Zmarła 16 aw 671.
Niech jej dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.

16 Aw 5671 r. - 10 sierpnia 1911 r.

Tu pochowana niewiasta sędziwa, prawa, cnotliwa, sprawiedliwa,
pani Rajzl, pokój niech będzie z ni±.
Córka naszego nauczyciela i pana Mordechaja Zalmana Sas ha-Lewi
błogosławionej pamięci, żona naszego nauczyciela i mistrza pana Izaaka Selinger.
Zmarła i doł±czyła do swoich przodków kislew 4 dnia Chanuki 674.
Niech jej dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.

4 dzień Chanuki 5674 r. - 26 grudnia 1913 r.

pani Broche Zattler, córka pana Altera Chaima Segala

Tu pochowana niewiasta poważana, cnotliwa i czysta,
wspomagała zgromadzenie Orehim (?), dobrego serca,
pani Broche Zattler, córka pana Altera Chaima Segala.
Zmarła 19 ijar 693.
Niech jej dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.

19 Ijar 5693 r. - 15 maja 1933 r.

pani Fradl, córka szanowanego pana Dawida Cwi Bachnera

Tu pochowana niewiasta prawa i cnotliwa, poważana i droga,
nad jej ¶mierci± bolej± synowie, ubogich i nędzarzy wspierała sw± dłoni±,
pani Fradl, córka szanowanego pana Dawida Cwi Bachnera
i żona szanowanego pana Jehoszui Dowa, niech jego ¶wiatło ¶wieci nadal, Leblowitz. Odeszła do wieczno¶ci maj±c lat 34, 12 tiszri 642 według małej rachuby.
Niech jej dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.

12 Tiszri 5642 r. - 5 paĽdziernika 1881 r.

Tu pochowana niewiasta sędziwa i cnotliwa, otwierała sw± dłoń ubogim,
pani Chaja, pokój z ni±, córka pana Izraela błogosławionej pamięci,
żona pana Abrahama Dowa Majer.
Zmarła 12 nisan 696. Niech jej dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.
Tu spoczywa Chaja Majer z domu Goldberger.
Zmarła 3 kwietnia 1936 w 83 roku życia.

12 Nisan 5696 r. - 3 kwietnia 1936 r., po zmierzchu

Tu pochowana niewiasta sędziwa, poważana, cnotliwa, prawa,
była dzieln± kobiet± o ofiarnym sercu,
pani Miriam, córka pana Jehudy, błogosławionej pamięci,
żona pana Mojżesza Cwi, pokój z nim, Huppert.
Zmarła w pocz±tku miesi±ca adar roku 698 w 88 roku dni swego życia.
Niech jej dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.

Rosz Hodesz Adar (30 Szwat) 5698 r. - 1 lutego 1938 r.

Tu został pochowany m±ż sprawiedliwy i prawy Mojżesz Cwi Huppert,
syn naszego nauczyciela pana Samuela, błogosławionej pamięci.
Zmarł w poniedziałek 4 tamuz roku 686 według małej rachuby.
Niech jego dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.

4 Tamuz 5686 r. - 16 czerwca 1926 r.

towarzysz nauki pan Izaak, syn towarzysza nauki pana Jehudy Elzner z Marcyporęby

Tu spoczywa (?) m±ż sprawiedliwy i drogi,
pod±żał ¶cieżk± prawo¶ci przez wszystkie swoje dni,
towarzysz nauki pan Izaak, syn towarzysza nauki pana Jehudy Elzner z Marcyporęby.
Zmarł 2 kislew 680.
Niech jego dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.

2 Kislew 5680 r. - 24 listopada 1919 r.

Tu pochowana niewiasta sędziwa, poważana,
cnotliwa, sprawiedliwa, prawa, ofiarnego serca (....)
droga pani Peicze, żona pana Mojżesza Bleichera, córka pana Jehoszui (?)
szanowanego pana błogosławionej pamięci z Krakowa.
Zmarła w dobrej sławie w dniu wigilii pocz±tku miesi±ca marcheszwan 684
według małej rachuby. Niech jej dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.

29 Tiszri 5684 r. - 9 paĽdziernika 1923 r.

Tu został pochowany m±ż prawy i szanowany,
służył swemu Stwórcy prawd± i sercem sprawiedliwym,
ten oto szanowany pan Izrael Wechsler, syn szanowanego pana Szimszona Izaaka, błogosławionej pamięci.
Zmarł w dobrej sławie 24 miesi±ca marcheszwan roku 641 według małej rachuby.
Niech jego dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.
Tu spoczywa Izrael Wechsler zm. 24 Cheszwan 5640*. Pokój jego prochom.

24 Cheszwan 5641 r. - 29 paĽdziernika 1880 r.
* Różnica jednego roku wynika zapewne z błędu kamieniarza.

Tu został pochowany m±ż bogobojny, pod±żał drog± sprawiedliwych,
w trudzie swych r±k zarabiał .
Dawid Bachner, syn naszego nauczyciela Natana błogosławionej pamięci.
Zmarł 4 nisan 624.
Niech jego dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.
Dawid Bachner zmarł w 67 roku życia.

4 Nisan 5642 r.- 10 kwietnia 1864 r.

Tu został pochowany m±ż czystej duszy, sprawiedliwy i miłował (.....)
Jonasz Izaak Rieger, syn pana Jakuba Kapl, niech jego ¶wiatło ¶wieci nadal.
Zmarł 9 siwan 685. Niech jego dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.
Jonas Rieger zmarł 1 czerwca 1925 w 55 roku życia.

Tu został pochowany.
Sędziwy i wiekowy był ten m±ż i miłował prawdę aż zst±pił do grobu (?)
wystrzegał się zła i pod±żał ¶cieżk± sprawiedliwych
dzięki swym czynom zasiada w¶ród dostojnych.
Szanowany pan Józef Singer syn pana Jehudy.
Zmarł 10 tewet roku 672. Niech jego dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.
Josef Singer. Zmarł 31 grudnia 1911, 10 tewet 5672

Tu został pochowany m±ż (.....) sprawiedliwy i prawy, bogobojny,
wystrzegaj±cy się zła, o ofiarnym sercu (.....) szanowany pan Jakub,
syn szanownego pana Samuela Jeszaji, błogosławionej pamięci, Luftglass.
Zmarł w dobrej sławie w wieku 76 lat,
w wigilię ¶więtego szabatu 3 nisan 674 według małej rachuby.
Niech jego dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.

3 Nisan 5674r. - 30 marca 1914 r.

Rok 5676 według dużej rachuby.
Tu pochowana niewiasta sędziwa i prawa, cnotliwa, droga i szanowana,
ukochana i miłowana przez przyjaciół (?), korona swoich synów,
pani Pesl Menasze, córka naszego nauczyciela i mistrza pana Cwi Barbera.
Zmarła w dobrej sławie w wigilię ¶więtego szabatu 19 kislew 676 według małej rachuby.

19 Kislew 5676 r. - 26 listopada 1915 r.

nasz nauczyciel Abraham Cwi Szancersyn pana Jehudy

. M±ż wierny, ozdoba swych synów,
wystrzegał się zła i we wszystkich swych drogach i czynach tylko prawdę i prawo¶ć (....)
i postępował pobożnie i sprawiedliwie,
nasz nauczyciel Abraham Cwi Szancer syn pana Jehudy.

Syn naszego nauczyciela pana Szimszona Izaaka.
Z miasta, jego zamieszkania lament prowadzi do grobu jego ojców.
Jego żona i synowie i przyjaciele płacz± po nim. Bogobojny pod±żał drog± prawo¶ci .
Spełniał wolę Boga i ludzi przez wszystkie dni swego życia.
Odeszła jego dusza 8 tiszri 665 według małej rachuby.
Niech jego dusza zostanie wł±czona w wieniec życia.
Tu spoczywa Józef Bachner*. Zmarł 8 adar 5662 w 73 roku życia. Spoczywaj w pokoju!
8 Adar I 5662 r. - 15 lutego 1902 r.
* Prawdopodobnie osoba porz±dkuj±ca cmentarz poł±czyła czę¶ci dwóch różnych nagrobków, kieruj±c się podobieństwem materiału, z którego s± wykonane i kształtem

Tu spoczywa Chawa Nesselrath z domu .
zmarła 3 aw 654 w 70 roku życia

3 Aw 5654 r. - 5 sierpnia 1894 r.

Tu spoczywa (pani) Rebeka Natawitz z domu Neselrath
zmarła 23 nisan 1915 w 61 roku życia.
Pokój jej prochom!

23 Nisan 1915 (5675) r. - 7 kwietnia 1915 r.

Kliknij tu, by pobrać listę inskrypcji w pliku PDF

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Zatora oraz ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.

Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji