Pocz±tki osadnictwa Żydów w Żarkach ton± w mrokach dziejów. Pierwsze pisemne wzmianki o istnieniu miejscowej gminy żydowskiej pochodz± z 1741 roku. Zawarto wówczas ugodę pomiędzy przeorem le¶niowskim, żareckim proboszczem ks. Aleksandrem Obryckim oraz kahałem w Żarkach. W rzeczonym dokumencie władze ko¶cielne zapewniały Żydom brak przeszkód w zakresie osadnictwa i handlu, w zamian za roczn± opłatę w wysoko¶ci 150 zł. Żydzi w Żarkach osiedlili się zapewne znacznie wcze¶niej, być może nawet w XVI wieku. Prawdopodobnie wielu z nich przybyło tu z Niemiec i Czech.

Spis ludno¶ci żydowskiej z 1765 roku odnotował ł±cznie 893 osoby wyznania mojżeszowego, zamieszkuj±ce Żarki, Olsztyn, Włodowice i Mrzygłód. Pod koniec XVIII wieku Żydzi w Żarkach posiadali dwie bóżnice, szpital oraz cheder. Gmina żydowska obejmowała dwudzie¶cia pobliskich miejscowo¶ci i podlegała kahałowi w Lelowie.

Żydzi przyczynili się do rozwoju gospodarczego Żarek. Zajmowali się handlem (także zagranicznym), operacjami finansowymi, rzemiosłem. W latach póĽniejszych Żydzi będ± też licz±cymi się przemysłowcami. Sekretarz lokalnej gminy żydowskiej Mojżesz Rytterband w 1937 r. tak pisał o swej miejscowo¶ci: "Żarki od dawna s± miasteczkiem przemysłowym. Tu powstała przed stu laty pierwsza w Polsce przędzalnia bawełny, wybudowana przez Sztajnkielera. Przeszła ona następnie w ręce wielkiego przemysłowca Karola Szjblera, a obecnie jest własno¶ci± Izraela Praszkiera z Łodzi. Istniała też w Żarkach pierwsza fabryka kotłów, która ongi¶ dostarczała kotłów do fabryk krajowych i zagranicznych. W dniu dzisiejszym znajdujemy też w Żarkach dziesięć garbarń, jedn± fabrykę chemiczna produkuj±c± barwniki anilinowe, dwa młyny, dwie cegielnie oraz kilka tartaków parowych. Znaczna czę¶ć ludno¶ci żydowskiej zajmuje się przemysłem obuwniczym, którego wyroby zbywa się na ¦l±sku, Pomorzu i w Małopolsce".

Przez wiele lat wyznawcy judaizmu stanowili istotn± czę¶ć lokalnej społeczno¶ci. Według spisu powszechnego z 1921 roku, w Żarkach żyło 2.536 osób pochodzenia żydowskiego, co stanowiło aż 57,6% wszystkich mieszkańców. Wspomniany uprzednio Mojżesz Rytterband w 1937 roku napisał: "Ludno¶ć żydowska przeważa tu znacznie, licz±c przeszło sze¶ćset rodzin".

Warte odnotowania s± stosunkowo dobre relacje pomiędzy żareckimi chrze¶cijanami i żydami. Według Marcelego Antoniewicza: "Mimo różnic i rozbieżno¶ci, jakie dzieliły społeczno¶ć polsk± i żydowsk±, mimo dużego procentu, jaki ta ostatnia stanowiła w ogólnej populacji, na przestrzeni wieków nie słychać o jakichkolwiek wa¶niach czy antagonizmach". Wspomnijmy też o zaangażowaniu czę¶ci Żydów w powstaniu z 1863 r., kiedy to bohatersk± ¶mierci± poległ krawiec Jankiel, prowadz±cy oddział do boju. Żydzi mieli też zasługi na niwie kulturalno-o¶wiatowej - z fundacji emigranta Abrahama Josefa Sztybla w Żarkach powstała dysponuj±ca sze¶cioma tysi±cami ksi±g biblioteka żydowska, z której korzystała też ludno¶ć polska.

Kres żydowskiej historii miasta położyła II wojna ¶wiatowa. Pierwsze egzekucje ludno¶ci polskiej i żydowskiej miały miejsce 4 wrze¶nia 1939 roku, dwa dni po wej¶ciu do miasta oddziałów Wehrmachtu. Dzień ten nazwano "czarnym poniedziałkiem". Żydzi zostali zmuszeni do noszenia opasek, zakazano im opuszczania miasta. Dziennie przysługiwała im porcja stu gram chleba. Getto w Żarkach formalnie powstało w lutym 1942 r. i zostało zlikwidowane osiem miesięcy póĽniej. Podczas wysiedlenia hitlerowcy rozstrzelali około trzystu osób. Pozostałych wywieziono do obozu w Treblince oraz gett w Radomsku i Częstochowie.

W odróżnieniu od wielu innych polskich miast, Żarki pielęgnuj± pamięć o swych dawnych obywatelach żydowskiego pochodzenia. Z inicjatywy pracowników magistratu i Domu Kultury powstał unikalny szlak turystyczny, zwany Traktem Kultury Żydowskiej. Tworzy go kilka punktów, zwi±zanych z histori± miejscowych Żydów. Szlak rozpoczyna się przy ul. Częstochowskiej, przy domu, w którym polska rodzina państwa Płaczków ukrywała Żydów. Jeden z ocalonych, Eli Zborowski w latach powojennych piastował urz±d przewodnicz±cego American & International Societies for Yad Vashem. Za pomoc okazan± Żydom, rodzina Płaczków otrzymała tytuł Sprawiedliwych W¶ród Narodów ¦wiata. Inne przystanki na szlaku znajduj± się przy synagodze, mieszcz±cej dzi¶ dom kultury; na terenie dawnego getta oraz dzielnicy żydowskiej.

Trakt Kultury Żydowskiej nie pomija też miejscowych cmentarzy. Stary cmentarz żydowski w Żarkach znajduje się przy ul. Górki. W wyniku dewastacji przez wiele lat cmentarz był ogołocony z macew. W 2008 r. na terenie jednej z miejscowych posesji odnaleziono fragment steli, pochodz±cej z grobu osoby o nieustalonej tożsamo¶ci, zmarłej w dn. 24 lutego 1739 r. (16 adar 5499 r.). Data pochówku ¶wiadczy, że nagrobek znajdował się na najstarszym cmentarzu żydowskim w Żarkach. Dzięki staraniom m. in. Wojciecha Mszycy, w dn. 17 wrze¶nia 2010 r. na terenie cmentarza przy ul. Górki odsłonięto lapidarium, do aranżacji którego wykorzystano znaleziony nagrobek.

W 2004 r. miło¶nicy Żarek, samorz±d miasta oraz E. Zborowski podjęli starania o przeprowadzenie przez Katedrę Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego - i wydanie w formie ksi±żkowej - inwentaryzacji kirkutu. Do naszych czasów zachowało się około 700 nagrobków, w cało¶ci lub szcz±tkowych formach. Widać stoj±ce i powalone stele-macewy, groby tumbowe i obramowane, resztki obelisków - z piaskowca, wapienia, granitu, betonu, nie zachowały się żeliwne. Podziwiać można bogat± symbolikę (na przykład niespotykany motyw gwiazdy o¶mio- i dwunastoramiennej), liternictwo i zdobienia. Unikatowe s± inskrypcje hebrajsko-polskie czy z arabskimi datami.

Z dziejami cmentarza wi±że się ciekawa historia. W 1836 roku powstał spór pomiędzy przeorem paulinów z Le¶niowa, a żareckim dozorem bóżniczym, w zwi±zku z zamiarem obmurowania cmentarza. Żydzi przekonywali, że kirkut założyli na gruntach dworskich, za zgod± wła¶ciciela miasta. Przeor udowodnił, że zmarłych grzebano na gruntach klasztornych, a do całej sytuacji doszło w wyniku niedopatrzenia jednego z poprzednich przeorów. Zawarto umowę, w której Żydzi zobowi±zali się płacić czynsz za korzystanie z cmentarza, ale kiedy zaniechali płacenia w latach 1847 - 1858 - sprawa trafiła do s±du, gdzie zakończyła się wygran± paulinów".

Od wielu lat cmentarzami w Żarkach opiekuje się uprzednio wzmiankowany Wojciech Mszyca. W 2006 r. Ambasada Izraela i Żydowski Instytut Historyczny uhonorowały go dyplomem za zasługi w ochronie dziedzictwa kultury żydowskiej w Polsce. Nagrody te s± co roku przyznawane osobom prywatnym, polskim organizacjom oraz miastom, które czyni± wiele dla odkrywania prawdy o przeszło¶ci i budowania lepszej przyszło¶ci.

tekst: K. Bielawski