Cmentarz żydowski w Zamo¶ciu Jewish cemetery in Zamosc

Wybitny znawca polskich judaików, prof. Andrzej Trzciński w swym przewodniku "¦ladami zabytków kultury żydowskiej na LubelszczyĽnie" tak opisuje historię żydowskiego osadnictwa w Zamo¶ciu: "Według przywileju lokacyjnego Żydzi pocz±tkowo nie mogli tu mieszkać, lecz już w 1588 roku Zamoyski zezwolił na osiedlenie się Żydów sefardyjskich, sprowadzonych ze Lwowa, a póĽniej z Turcji, Włoch i Holandii. Na pocz±tku XVII wieku istniała już ulica Żydowska (obecnie Zamenhoffa), przy niej synagoga, szkoła, łaĽnia, szpital, a poza miastem kirkut. Dzielnica żydowska powstała na wyznaczonym przez Zamoyskiego obszarze - wokół rynku mniejszego, zwanego Solnym. W 1657 roku stało tam dziewiętna¶cie domów żydowskich. Żydzi sefardyjscy nie zabawili długo w Zamo¶ciu. Wyparci zostali zapewne przez żywioł miejscowych Żydów aszkenazyjskich, którzy liczebnie i ekonomicznie poczęli przeważać już w połowie XVII wieku".

Warto wiedzieć, że Zamo¶ć był silnym o¶rodkiem Haskali, czyli żydowskiego O¶wiecenia. Nurt ten głosił postulaty między innymi objęcia Żydów ¶wieckim i nowoczesnym nauczaniem, emancypacji, pewnych zmian w zakresie kultury, kształtowania postaw obywatelskich.

Z Zamo¶cia pochodził Icchak Lejbusz Perec, prozaik i poeta, jeden z czołowych twórców literatury jidysz, autor między innymi "Bekante Bioder", "Chasidisz", Folkstimliche geszichten", "Churban bejt cadik". W Zamo¶ciu mieszkał też poeta pochodzenia żydowskiego Bolesław Le¶mian. Innym - dzi¶ już mniej popularnym - Żydem zamojskim była znana działaczka lewicowa Róża Luksemburg, córka miejscowego kupca Eliasza, współzałożycielka partii "Socjaldemokracja Królestwa Polskiego" oraz "Zwi±zku Spartakusa".

Podobnie jak w innych polskich miastach, także w Zamo¶ciu ludno¶ć pochodzenia żydowskiego była stosunkowo liczna. W 1857 roku żyło tu 2.490 osób wyznania mojżeszowego, co stanowiło 61,2% wszystkich mieszkańców. Przed wybuchem II wojny ¶wiatowej w mie¶cie przebywało dwana¶cie tysięcy Żydów (45,4% całej populacji). Wielu z nich zbiegło na wschód przed wkroczeniem wojsk niemieckich. Większo¶ć z tych, którzy pozostali, znalazła ¶mierć w zamojskim getcie i obozie w Bełżcu.

Do dzi¶ zachowała się czę¶ć dawnej dzielnicy żydowskiej. Przy Placu Solnym znajdziemy jeszcze kamienice, będ±ce przed wojn± własno¶ci± Żydów. U zbiegu ul. Zamenhoffa oraz ul. Bazyliańskiej wznosi się gmach synagogi, zbudowanej w latach 1610 - 1618. Jak podaje na swej stronie internetowej Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, zamojska synagoga "została wzniesiona w pocz±tkach XVII wieku w stylu póĽnorenesansowym. Pierwotnie składała się z jednego budynku, wzniesionego na planie kwadratu. W połowie XVII wieku od strony południowej i północnej dobudowano niskie babińce (pomieszczenia dla kobiet, które chc± brać udział w modlitwach). Główny budynek wieńczy attyka, za któr± ukryty jest dach (tzw. dach pogr±żony). Sklepienia synagogi (zarówno sali głównej jak i babińców) zdobi dekoracja sztukatorska, bliska dekoracjom na sklepieniu nawy głównej zamojskiej kolegiaty. Oba budynki dekorowano niemal w tym samym czasie i w obu zastosowano ten sam typ dekoracji sklepień, zwany kalisko-lubelskim. We wschodniej ¶cianie Sali głównej znajduje się kamienna wnęka mieszcz±ca zwoje Tory (Aron haKodesz); jej bogate obramowanie wykonane zostało w pierwszej połowie XVII wieku. Synagoga wyremontowana została w latach 1967-72. Od tamtego czasu w budynku nie przeprowadzono żadnych poważniejszych prac renowacyjnych. Wspólnie z władzami lokalnymi, Ziomkostwem Żydów Zamojskich oraz lokalnymi organizacjami pozarz±dowymi, chcemy po renowacji stworzyć w zamojskiej synagodze centrum, w którym znajd± miejsce inicjatywy lokalne, szczególnie te zwi±zane z kultur± i dziedzictwem regionu. W synagodze powstanie także Muzeum Żydów Zamo¶cia i Okolic, które prezentować będzie historię przenikania i wzajemnego wzbogacania się kultur żydowskiej i polskiej na terenie Zamojszczyzny; przybliżać będzie sylwetki Żydów, którzy współtworzyli intelektualne, religijne i kulturowe oblicze tego regionu".