Cmentarz żydowski w Zambrowie znajduje się pomiędzy ulicami Łomżyńsk± i Marii Konopnickiej. Nekropolia położona jest na rozległym wzgórzu, ze stromym spadkiem od północnego zachodu i zajmuje działkę geodezyjn± nr 201401-1.0001.184/4 o nieregularnym kształcie i powierzchni 10 908 m kw.

Pocz±tkowo zambrowscy Żydzi grzebali swoich zmarłych w oddalonej o około 11 km Jabłonce. I choć bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza istniało w Zambrowie już w 1741 r., to własne miejsce pochówku udało się zorganizować dopiero w 1828 r. Grunt na cmentarz przekazał Lejb z Chojny. W 1890 r. w zwi±zku z zapełnieniem cmentarza, dokupiono s±siedni± działkę.

Jak wynika z rozmów z okolicznymi mieszkańcami, przed drug± wojn± ¶wiatow± cmentarz był ogrodzony kamiennym murem. U zbiegu ul. Łomżyńskiej i ul. Żytniej znajdował się murowany dom przedpogrzebowy. Kondukty pod±żały na cmentarz ul. Łomżyńsk±, a zgodnie z żydowsk± tradycj± żałobnicy wracali z pogrzebu inn± drog± (według wspomnień jednego z mieszkańców - obecn± ul. Wilsona). Na podstawie materiału ikonograficznego zamieszczonego w Księdze Pamięci Zambrowa można wnioskować, że w okresie wegetacji cmentarz porastały wysokie trawy. WyraĽnie widać, że większo¶ć macew zdobiły polichromie. Za cmentarzem znajdował się wiatrak.

Pod koniec czerwca 1941 r., po agresji III Rzeszy na Zwi±zek Radziecki, na cmentarzu prawdopodobnie doszło do egzekucji, w której rozstrzelano kilka osób współpracuj±cych wcze¶niej z administracj± radzieck±. W czasie drugiej wojny ¶wiatowej rozpocz±ł się proces niszczenia nekropolii. Na rozkaz nazistów żydowscy robotnicy przymusowi wyrwali czę¶ć nagrobków, które póĽniej użyto do utwardzania dróg. Dewastacja była kontynuowana także w okresie powojennym. Macewy wykorzystywano do celów budowlanych oraz do wykonywania prymitywnych tarcz szlifierskich. Według autorów nieistniej±cej już strony www.kirkut.zambrow.net , na przełomie XX i XXI w. sytuacja cmentarza znacznie pogorszyła się. Do dzi¶ nekropolia stanowi miejsce libacji i jest za¶miecana.

Pomimo prac porz±dkowych prowadzonych między innymi przez The Matzevah Foundation oraz Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, stan cmentarza jest bardzo zły. Wiele nagrobków jest przewróconych i przemieszczonych w stosunku do miejsca wła¶ciwego pochówku, czę¶ć macew jest rozbitych. Na szczycie wzgórza w kwietniu 2014 r. stwierdzono znaczne za¶miecenie. Na zboczu wzniesienia okresowo można odnaleĽć ko¶ci. Ogrodzenie cmentarza - składaj±ce się z reliktów przedwojennego muru i wykonanego po wojnie ogrodzenia z betonowych elementów prefabrykowanych oraz siatki drucianej - jest niekompletne i nie stanowi zabezpieczenia przed wandalizmem. Brak jest ¶ladów po zburzonym domu przedpogrzebowym.

W ostatnich latach Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich przeprowadziła spis zachowanych nagrobków. Dane zmarłych odczytane ze 169 macew zostały umieszczone na stronie internetowej www.cemetery.jewish.org.pl. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek upamiętnia Jehudę Lejba syna Mosze Segala, zmarłego w 1829 roku.

Największa koncentracja nagrobków występuje na szczycie wzgórza. Większo¶ć z nich wykonana jest z płyt piaskowcowych oraz polnych kamieni granitowych. Na cmentarzu można odnaleĽć też pojedyncze macewy z czerwonego granitu, betonu oraz betonowe obramowania zniszczonych nagrobków. Na uwagę zasługuje grupa granitowych macew XIX-wiecznych, o archaicznym kroju liter. Pod względem formy wyróżnia się nagrobek Zelmana Szkłowina w kształcie złamanego pnia drzewa. Wszystkie macewy zwrócone s± licem w kierunku północno-zachodnim.

W dn. 14 sierpnia 2012 r. przy wej¶ciu od strony ul. Łomżyńskiej, dzięki poł±czonym staraniom Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, Funduszu Michaela Traisona dla Polski oraz Fundacji Macewa, odsłonięto umieszczon± na granitowym głazie tablicę z napisem: "Cmentarz żydowski w Zambrowie, założony w XIX w. Żydzi mieszkali w Zambrowie od XVIII w. 1.09.1939 r. mieszkało tu 3500 Żydów - niemal 50% populacji miasta. W 1941 r. Niemcy rozstrzelali blisko 2000 Żydów, pozostałych uwięzili w getcie, a po jego likwidacji w zimie 1942/1943 r., ostatnich Żydów z Zambrowa wywieziono do obozu zagłady w Treblince. Cze¶ć ich błogosławionej pamięci".

Autor: Krzysztof Bielawski
Polecamy odwiedzenie stron internetowych:
Wirtualny Sztetl
The Matzevah Foundation
Księgę Pamięci Zambrowa znajdziesz tutaj