Pierwszym Żydem zameldowanym w Zalewie był kupiec Hirsch Hammerstein, który obywatelstwo otrzymał w dniu 12 lutego 1816 r . Jednakże już w 1813 r. mieszkał tu, być może tymczasowo, Żyd Natan Joseph Fürst, który wyposażył na wojnę z Francj± jednego żołnierza piechoty. Niewykluczone, że osiedlił się on z czasem na stałe w mie¶cie, gdyż nazwisko Fürst było do¶ć popularne w¶ród zalewskich Żydów. Ciekawa jest także informacja dotycz±ca starań Żyda, niejakiego Joachima Marka z Flatowa, który już w 1785 r. prosił o przyznanie mu zezwolenia na osadnictwo. W pi¶mie skierowanym do króla pruskiego uzasadniał, że posiada spory maj±tek, a także gotów jest sprowadzić do miasta sukno i porcelanę z Berlina. Zobowi±zywał się także przekazywać dla kasy miasta 5% swoich dochodów. Pro¶ba została odrzucona. W dniu 12 paĽdziernika 1844 r. król Wilhelm IV zatwierdził istnienie w Zalewie gminy żydowskiej i prawnie zezwolił na prowadzenie synagogi oraz użytkowanie cmentarza.

W okresie hitlerowskim nast±piły prze¶ladowania ludno¶ci żydowskiej. W dniu 9 listopada 1938 r. o godzinie 21:00 wybuchł pożar synagogi. Straż pożarna, która przyjechała do gaszenia, otrzymała nakaz od członków NSDAP, aby nie gasić synagogi, tylko chronić s±siednie domy. Następnego dnia o 7:00 członkowie SA aresztowali rabina Płońskiego, wraz z małżonk± stawiaj±c im zarzut podpalenia. Od tego też czasu podejmowano coraz to bardziej radykalne kroki w celu usunięcia pozostałych w mie¶cie Żydów. Jedna z ostatnich osób pochodzenia żydowskiego, Anna Oschizko - półżydówka, która od 1923 r. wyznawała wiarę chrze¶cijańsk±, została zabrana, najpewniej do obozu koncentracyjnego w 1942 r.

Cmentarz żydowski w Zalewie znajduje się przy ul. Sienkiewicza, nad rzek± Trumpin±, w niewielkiej odległo¶ci od centrum miasta. Został założony przez kupca Josifa Saula Rosenbacha w 1829 r. Ten sam kupiec wraz z Salomonem Lasersteinem wykupił w 1838 r. plac przy ul. Więziennej, wraz z domem dzwonnika, gdzie założono dom modlitwy. Rosenbach cieszył się dużym zaufaniem mieszkańców gdyż w 1840 r. wybrano go do Rady Miejskiej. Jego grób znajduje się do dzi¶ na cmentarzu żydowskim, zaraz na jego pocz±tku, przy charakterystycznym drzewie. Cmentarz zajmuje obszar około 0,10 ha, w czasie rozpoznania terenowego przeprowadzonego 14 paĽdziernika 2006 r. udało się zlokalizować 44 mogiły. Przeważaj±c± czę¶ć otoczona jest obramówkami, przy niektórych nadal stoj± macewy. Choć mimo ogólnego porz±dku niezbyt dobre wrażenie robi± te, które nadal leż± przewrócone w trawie. Wszystkie ozdobione s± inskrypcjami, większo¶ć w języku hebrajskim, niektóre s± dwujęzyczne - hebrajsko-niemieckie. Ciekawe s± także znajduj±ce się na nagrobkach daty ¶mierci, podane w kalendarzu żydowskim (jak wierzono od stworzenia ¶wiata) i ogólnie przyjętym kalendarzu chrze¶cijańskim. I tak na przykład na grobie Louisa Hirschfelda widnieje rok 5628, czyli rok 1868. W okresie hitlerowskim cmentarz został zniszczony i aż do końca lat dziewięćdziesi±tych XX wieku był zaro¶nięty, nie oznakowany i stopniowo ulegał dewastacji. Dopiero w roku 2003 Stowarzyszenie Społeczne "Nasza WięĽ" przedstawiło projekt maj±cy na celu ratowanie cmentarza. W 2004 r. przyznano Stowarzyszeniu 5.500 złotych na odnowienie kirkutu. W wyniku prowadzonych wiosn± tego roku prac, jego teren został oczyszczony i ogrodzony. Zamieszczono też tablicę informacyjn±. Nekropolia należy do najlepiej zachowanych tego typu obiektów na obszarze dawnych Prus Wschodnich, znajduje się on także na li¶cie miejsc pochówków Żydów w Polsce, stworzonej w ramach International Jewish Cemetery Project of Association of Jewish Genealogical Societies.

tekst: Seweryn Szczepański
Zdjęcia: Krystyna Kacprzak - krysiakacprzak @ wp.pl, Seweryn Szczepański - seweryn.szczepanski @ op.pl

Bibliografia:
- E. Deegen, Geschichte der Stadt Saalfeld Ostpr., Saalfeld 1905.
- E. Klein, Leben in schwerer Zeit 1893 bis 1990, Oberhausen-Osterfeld 1988.
- K. Skrodzki, Dzieje Ziemi Zalewskiej, Zalewo 2005.
- Żydzi w Zalewie w relacjach przedwojennych mieszkańców miasta, opr. K. Madela, "Zapiski Zalewskie", nr 10 2006.