Przed przyst±pieniem do prac zmierzaj±cych do restauracji cmentarza żydowskiego warto ustalić kilka szczegółów. Przede wszystkim konieczne jest wyja¶nienie statusu własno¶ciowego gruntu. Teren cmentarza może być własno¶ci± gminy jako państwowej jednostki administracyjnej lub też - coraz czę¶ciej - gminy żydowskiej. Gminy takie istniej± między innymi w Warszawie, Wrocławiu, Gdańsku i na mocy stosownych przepisów stopniowo odzyskuj± dawne nieruchomo¶ci poszczególnych kahałów, takie jak synagogi, mykwy czy wła¶nie cmentarze żydowskie. Po poczynieniu powyższych ustaleń należy uzyskać pisemn± zgodę wła¶ciciela cmentarza na przeprowadzenie prac.

Pamiętajmy, że wiele cmentarzy to obiekty wpisane do rejestru zabytków, należy więc chęć podjęcia prac zgłosić do biura lokalnego konserwatora zabytków. Grzegorz Bożek ze Stowarzyszenia "Olszówka" radzi by w przypadku porz±dkowania cmentarza posiadaj±cego status obiektu zabytkowego, uzyskać zgodę Państwowej Służby Ochrony Zabytków: "To istotne, gdyż dzięki temu mamy pełn± opiekę prawn± ze strony instytucji. Od pracowników PSOZ dostaniemy też okre¶lone wskazówki, co i jak można robić oraz w czym ewentualnie mog± nam pomóc"

Zgodnie z zasadami judaizmu, cmentarz jest miejscem, w którym zmarli oczekuj± na nadej¶cie Mesjasza, kiedy to powstan± z grobów. Dlatego też żydowski grób nie może być w jakikolwiek sposób naruszony, tak by nie doprowadzić do rozdzielenia szcz±tków. Ekshumacja jest dopuszczalna tylko w ¶ci¶le okre¶lonych, wyj±tkowych przypadkach. Współpracuj±cy z naszym serwisem internetowym Aleksander Schwarz z Gminy Żydowskiej w Warszawie w wywiadzie opublikowanym na łamach miesięcznika "Midrasz" wyja¶nia znaczenie cmentarza dla wyznawców judaizmu: "Dla Żydów najważniejsza jest wiedza, w którym miejscu ko¶ci zostały złożone, gdzie one naprawdę leż± w ziemi. Grób traktowany jest dosłownie. Nie idzie tylko o grób w sensie symbolicznym, jako miejsce pamięci, ale o fizyczn± obecno¶ć ko¶ci. To jest bardzo, bardzo istotne. (.....) Nawet stare drzewa s± własno¶ci± zmarłych, bo ich korzenie dotykaj± ko¶ci, więc im również należy się poszanowanie". Żelazna zasada nienaruszalno¶ci grobu stała się kanw± zaleceń, opracowanych przez Komisję Rabiniczn± do spraw Cmentarzy, zabraniaj±cych: kopania gruntu (w tym używania narzędzi ciężkich), wyrywania drzew i krzewów z korzeniami; odkopywania kamieni i tablic nagrobnych; samowolnego grzebania ko¶ci; podkopywania ogrodzenia cmentarza; otwierania grobów. Dopuszczalne natomiast jest: usuwanie chwastów, kwiatów, mchów (płytko zakorzenionych), koszenie trawy, zbieranie ¶mieci; oczyszczanie płyt nagrobnych z li¶ci (przy czym nie wolno stosować ¶rodków chemicznych oraz ostrych narzędzi mog±cych uszkodzić tablice); w uzgodnieniu z Komisj± wytyczanie alejek; umieszczanie tablic informacyjnych (tre¶ć napisu należy uzgodnić z Komisj±); przycinanie drzew i krzewów tuż przy powierzchni ziemi; nawożenie dodatkowej warstwy ziemi. Kontrowersyjn± kwesti± pozostaje ustawianie przewróconych nagrobków. W tej materii niektórzy rabini dopuszczaj± możliwo¶ć wykonania płytkiego - na przykład do 50 cm - wykopu. Wypada nadmienić, że takie sytuacje maj± czasem miejsce, w tym także podczas prac restauracyjnych, prowadzonych przez grupy młodzieży przyjeżdżaj±ce do Polski z Izraela, a cmentarz żydowski Remuh w pewnym stopniu zawdzięcza swój obecny stan pracom archeologicznym, w ramach których wykopano ponad sto macew lub ich fragmentów.

Warto zapamiętać wypowiedĽ Jana Jagielskiego - współtwórcy Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce oraz kierownika Działu Dokumentacji Zabytków Żydowskiego Instytutu Historycznego - wygłoszon± w 1993 roku podczas konferencji po¶więconej organizacji lapidariów cmentarnych: "Przede wszystkim należy utrzymać tereny cmentarzy, nawet jeżeli dzi¶ nie ma tam nagrobków, nie tylko ze względu na szacunek do żydowskich zasad religijnych, ale z uwagi na fakt nieustannie napływaj±cych nowych informacji o odnalezionych kamieniach nagrobnych. (.....) We wszystkich wypadkach d±ży się do umieszczenia nagrobków na dawnych cmentarzach, również wtedy, gdy zachował się z nich tylko mały niezabudowany fragment jak np. w Makowie Mazowieckim, gdzie większo¶ć terenu zajmuje dworzec autobusowy; w Opatowie, gdzie na terenie cmentarza usytuowany jest dom kultury i przedszkole".

Niezbędna jest wnikliwa analiza stanu nekropolii i dotycz±cych jej zagrożeń. Często zdarza się, że teren jest zaro¶nięty, służy jako nielegalne wysypisko ¶mieci, stanowi miejsce spotkań elementu społecznego, dochodzi do kradzieży macew lub materiałów, wykorzystanych niegdy¶ do wzniesienia ogrodzenia czy domu przedpogrzebowego. Taka analiza pozwoli na wytyczenie priorytetów oraz wyznaczy możliwe działania. Warto przy tym pamiętać, że prace restauracyjne będ± mieć prawdziwy sens dopiero wtedy, gdy maj± charakter cykliczny. Nie wystarczy bowiem raz usun±ć chwasty czy zebrać ¶mieci. Z cał± pewno¶ci± - w przypadku zaniechania kontynuacji prac - z czasem sytuacja powróci do poprzedniego stanu.

Można stwierdzić, że w miarę skuteczn± ochronę nekropolii daje wzniesienie solidnego ogrodzenia i zapewnienie całodobowej ochrony. Gwoli ¶cisło¶ci dodajmy, że nawet takie ¶rodki nie gwarantuj± pełnego zabezpieczenia. Strzeżony całodobowo cmentarz żydowski w Warszawie nieustannie nękaj± złodzieje, kradn±cy okucia czy marmurowe elementy grobów. W Mszczonowie wkrótce po zbudowaniu ogrodzenia cmentarza, stwierdzono..... kradzież kilku przęseł betonowego muru.

Ogrodzenie cmentarza może pełnić dwie funkcje. Przede wszystkim - co oczywiste - chroni nekropolię przed wandalizmem. Zdarzaj± się jednak sytuacje, kiedy - wobec ograniczonych funduszy - wznosi się ogrodzenie z żerdzi lub głazów ułożonych w linii, które w sposób symboliczny ma wyznaczać obszar pochówków. W ten sposób oznaczono na przykład cmentarz w Otwocku. W Barcinie, dzięki współpracy z nadle¶nictwem, uczniowie zaznaczyli teren nekropolii poprzez nasadzenie młodych drzewek.

Ze względów finansowych budowa ogrodzenia nie zawsze jest możliwa. Podstawow± czynno¶ci± w ramach restauracji nekropolii s± prace porz±dkowe, polegaj±ce na usunięciu ¶mieci i wykarczowaniu ro¶linno¶ci. Do zebrania ¶mieci najczę¶ciej nie potrzeba istotnych nakładów materialnych, konieczne s± przede wszystkim chęci do ciężkiej pracy. Problemem może okazać się natomiast wywóz odpadów. Mimo, iż papiery czy inne nietoksyczne ¶mieci można spalić, najlepiej na obrzeżach nekropolii, to zawsze zajdzie potrzeba zapewnienia odbioru tych nieczysto¶ci, których nie można zutylizować własnym sumptem. W tym przypadku warto zainteresować spraw± władze miejskie, nakłaniaj±c je do sfinansowania wywozu odpadów. Innym rozwi±zaniem jest nawi±zanie bezpo¶rednich kontaktów z firmami wykonuj±cymi takie usługi. Przykładowo we Wrocławiu naszej redakcyjnej koleżance Małgorzacie Fr±ckowiak udało się pozyskać do współpracy firmę WPO ALBA, która zgodziła się bezpłatnie odbierać ¶mieci zebrane na cmentarzu żydowskim przy ul. Lotniczej. Tam, gdzie cmentarze przez lata funkcjonowały jako nielegalne wysypiska, ich porz±dkowanie może wymagać sporego wysiłku. Uczniowie Publicznego Gimnazjum w Skopaniu koło Baranowa Sandomierskiego tak wspominaj± pocz±tek prac na miejscowym cmentarzu: "Szybko okazało się, że ilo¶ć ¶mieci zgromadzonych na cmentarzu przerosła nasze wyobrażenia. Zdawało się, że wystarczy kilkana¶cie worków, ale w rezultacie uzbierali¶my ich około pięćdziesięciu. Nie wyobrażali¶my sobie, że na cmentarzu znajdziemy zardzewiałe łóżko, czy stary telewizor...". W Kro¶nie z cmentarza wywieziono kilka ton ¶mieci. Na szczę¶cie nie wszystkie nekropolie s± aż tak zanieczyszczone - czasem sprawę rozwi±zuje kilka dużych worków na odpady.

Omówienia wymaga też kwestia usuwania nadmiaru ro¶linno¶ci. Ten problem dotyka wła¶ciwie wszystkich nekropolie, również te wci±ż czynne. Bujna wegetacja sprawia, że wiele cmentarzy w okresie wiosenno-letnim staje się praktycznie niedostępnymi. Tak było na przykład w Kro¶nie, tak jest obecnie między innymi w Jedwabnem. Dlatego prace porz±dkowe najczę¶ciej obejmuj± także karczowanie ro¶linno¶ci. Jest to zadanie ciężkie, jednak w wielu przypadkach nieodzowne. Pamiętać przy tym należy o stosowaniu się do opisanych uprzednio wytycznych Komisji Rabinicznych. Zacytujmy tu wypowiedĽ pragn±cego zachować anonimowo¶ć korespondenta naszego portalu, od kilku lat porz±dkuj±cego społecznie jeden z cmentarzy na Dolnym ¦l±sku: "Staram się szanować zalecenia Komisji Rabinicznej, jednak wyrywam niewielkie korzenie. Je¶li tego nie zrobię, po dwóch-trzech miesi±cach drobna ro¶linka będzie wysoka na metr i znów zacznie się syzyfowa praca. Usuwam też bluszcz, ponieważ bardzo niszczy pomniki wykonane z piaskowca". Komisja Rabiniczna zezwala w takich przypadkach stosować preparaty typu round-up. Ze względu na zasady judaizmu, na cmentarzach żydowskich po ich oczyszczeniu nie należy sadzić kwiatów.

Nierzadko na cmentarzu można znaleĽć rozrzucone ko¶ci. Jest to z reguły wynik pl±drowania grobów, ale zdarza się tak też wtedy, gdy nekropolię założono na terenie piaszczystym, tak jak w Karczewie czy Nowym Dworze Mazowieckim. W takiej sytuacji - je¶li nie można liczyć na wizytę przedstawiciela gminy żydowskiej - należy zebrać ko¶ci i zasypać je w płytkim (o głęboko¶ci około 50 cm) wykopie. Miejsce takiego pochówku warto oznakować.

Jeżeli macewy znajdowały się poza terenem nekropolii - na przykład udało się odzyskać nagrobki wykorzystane podczas wojny do utwardzania ulic - można ustawić je w jednej czę¶ci cmentarza, próbuj±c przy tym zachować podział na macewy męskie i kobiece. Takie lapidarium urz±dzono między innymi w Węgrowie. W Kałuszynie ostatni nagrobek z cmentarza żydowskiego zabezpieczył miejscowy proboszcz, mocuj±c j± hakami do ¶ciany ko¶cioła i umieszczaj±c nad ni± tablicę z napisem: "Kałuszyn 1939 - Polaków 3000, Żydów - 6500". Ten sposób wydaje się ze wszech miar skuteczny, jednak przenoszenie macew na tereny ko¶cielne może budzić opory czę¶ci religijnych Żydów.

Ostateczno¶ci± - choć nieraz konieczn± - jest zgromadzenie macew lub ich fragmentów w miejscowym muzeum, domu kultury czy synagodze. Tak stało się m. in. we Wrze¶ni, Włodawie, Sejnach, Ole¶nicy. Należy wtedy starać się, by zapewnić wszystkim chętnym możliwo¶ć ich obejrzenia. W ten sposób nie pozwala się zapomnieć o historii lokalnej społeczno¶ci żydowskiej, a jednocze¶nie rodzinom zmarłych umożliwia się dostęp do nagrobków ich bliskich. Z do¶wiadczeń naszej Redakcji wynika, że dzięki nagrobkom jeszcze dzi¶ odnajduj± się i ł±cz± żydowskie rodziny czy też potomni poznaj± losy swoich przodków.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej nazi¶ci bardzo często dewastowali żydowskie cmentarze, wykorzystuj±c macewy do utwardzania dróg. Smutnym, niewygodnym faktem jest też, że tysi±ce żydowskich nagrobków zostało skradzionych przez Polaków już w okresie powojennym. Proceder ten trwa do dzi¶. Wci±ż w wielu drogach tkwi± fragmenty macew, a w niejednym gospodarstwie zabytkowe nagrobki służ± jako tarcze szlifierskie, parapety czy stopnie schodów. W Szczecinie jeszcze niedawno macewy służyły jako obramowania publicznych piaskownic. W warszawskim zoo fragmenty kamieni nagrobnych można było znaleĽć przy wybiegu dla małp. Warto pamiętać o tym i podejmować działania na rzecz odzyskania skradzionych nagrobków.