Żydzi w Żabnie mieszkali od drugiej połowy siedemnastego wieku. Prawo osiedlania się i handlu w mie¶cie po raz pierwszy otrzymali w 1675 roku. W dniu 5 wrze¶nia 1692 roku Łukasz Franciszek Jarand wydał przywilej, gwarantuj±cy Żydom między innymi swobodne prowadzenie handlu i rzemiosła, zwolnienia podatkowe, prawo do lichwy, arendy, zakupu gruntów i budowy domów, wzniesienia synagogi i urz±dzenia cmentarza. Przywileje te zostały potwierdzone w 1723 roku. Na przestrzeni lat liczba Żydów w Żabnie ulegała wahaniom, jednak grupa ta zawsze tworzyła istotn± czę¶ć miejscowej społeczno¶ci. W 1890 roku w Żabnie żyło 672 wyznawców judaizmu, co stanowiło ponad połowę całej ludno¶ci. Wielu żabieńskich Żydów było zwolennikami chasydyzmu. Dynastia cadyków z Żabna wywodziła się od Dawida Ungera z D±browy, ucznia słynnego "Widz±cego z Lublina".

Przed wybuchem II wojny ¶wiatowej w miejscowo¶ci mieszkało około pół tysi±ca osób pochodzenia żydowskiego. Po zajęciu miasta przez hitlerowców, żabieńscy Żydzi zostali poddani narastaj±cym represjom. W maju 1942 roku w mie¶cie utworzono getto, w którym stłoczono ponad siedemset osób. Getto istniało zaledwie kilka miesięcy. We wrze¶niu 1942 roku Żydzi z Żabna zostali deportowani i zgładzeni w obozie zagłady w Bełżcu.

Dzi¶ o miejscowym sztetl przypomina założony w 1692 roku cmentarz, zlokalizowany w północno-wschodniej czę¶ci miasteczka, w dzielnicy zwanej Zakirchole, przy obecnej ul. Ko¶ciuszki. Na płaskim terenie o powierzchni około jednego hektara zachowała się liczna grupa macew, wykonanych w większo¶ci z piaskowca i wapienia, z inskrypcjami w języku hebrajskim. W ich zwieńczeniach widniej± typowe dla żydowskiej sztuki nagrobnej płaskorzeĽby, przedstawiaj±ce między innymi: lwy, korony, ¶wiece i ¶wieczniki, dłonie wrzucaj±ce monety do skarbonek oraz motywy ro¶linne.

Do 1939 r. cmentarz zajmował działkę w kształcie zbliżonym do litery L, o wymiarach około 100 na 105 metrów. Przy bramie znajdowały się dwa budynki: w jednym z nich mieszkał dozorca, drugi - zwany przez ludno¶ć chrze¶cijańsk± "Koszerni±" - pełnił funkcję beit tahary, czyli domu, w którym członkowie bractwa Chewra Kadisza dokonywali rytualnej ablucji zwłok. Ogrodzenie składało się z betonowego muru oraz drewnianego płotu. Brama była wykonana z prętów żelaznych, ze zwieńczeniem w formie Gwiazdy Dawida oraz napisem w języku hebrajskim o nieustalonej tre¶ci.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz uległ czę¶ciowej dewastacji. Władze okupacyjne wydały rozkaz zburzenia budynków znajduj±cych się na cmentarzu, a betonowy mur stanowił cel podczas ćwiczeń niemieckich artylerzystów. Teren nekropolii stał się miejscem egzekucji osób pochodzenia żydowskiego i romskiego. Między innymi w dniu 15 wrze¶nia 1942 r., podczas likwidacji getta w Żabnie, nazi¶ci rozstrzelali na cmentarzu grupę miejscowej ludno¶ci żydowskiej. Ofiary pogrzebano w miejscu zbrodni. Wcze¶niej - w dniu 10 marca 1942 r. - na cmentarzu pochowano grupę kilkunastu osób, zamordowanych na terenie miasta.

W latach dziewięćdziesi±tych XX wieku odbudowano ohel, chroni±cy groby miejscowych cadyków: Izraela Elimelecha z Żabna (zm. w 1867 roku) oraz jego syna Jakuba Izaaka i wnuka Szaloma Dawida (zm. w 1923 roku). Przytoczmy tu tłumaczenie inskrypcji z macewy Izraela Elimelecha: "Tu pochowany pan, przewodnicz±cy s±du rabinackiego tutejszej gminy, który rozkazał, aby nie opisywać jego doskonało¶ci. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Izrael Elimelech, syn sprawiedliwego pana, ¶wiatło¶ci ¶więtej, naszego nauczyciela, pana i mistrza Józefa (pamięć sprawiedliwego błogosławiona), wnuka gaona [....] błogosławionej pamięci. Zmarł w dniu 7 elul 627 roku według małego rachunku. Niech dusza jego zwi±zana będzie w węzełku życia" (Ľródło tłumaczenia: M. Wodziński "Groby cadyków w Polsce").

W sierpniu 2004 roku na cmentarzu wzniesiono pomnik, po¶więcony Żydom zamordowanym w czasach Zagłady. Na stylizowanej na macewę płycie wyryto napis: "Błogosławionej pamięci kilkuset żydowskich mieszkańców Żabna, ofiar hitlerowskich zbrodni w okresie II wojny ¶wiatowej. Fundatorzy: Dorota Aronowitz, Genowefa Dombek, Mala Forst, Anna Shore". W uroczysto¶ci odsłonięcia wzięli udział między innymi ambasador Izraela w Polsce Dawid Peleg, mieszkańcy Żabna, potomkowie żabieńskich Żydów.

Nekropolia była kilkakrotnie porz±dkowana, w latach 1991 - 1992 dzięki wysiłkom Abrahama Ladnera, a ostatnio przez młodzież, działaj±c± w ramach programu "Antyschematy". Na swojej stronie internetowej tak wspominaj± te dni: "Restaurowanie cmentarza żydowskiego w Żabnie trwało od 15 do 23 sierpnia 2004 roku. W pierwszych dniach pracy udało się nam uporać z chaszczami i akacjami utrudniaj±cymi dostęp do nagrobków, następnie odkopywali¶my i podnosili¶my zwalone kamienne macewy, co nie było proste, głównie ze względu na ich rozmiary i wagę. Pracę utrudniał nieco męcz±cy upał, ale dało się go znie¶ć, zwłaszcza, gdy po południu ogl±dali¶my efekty naszego trudu".

W 2012 r. staraniem Urzędu Miasta Żabno została wydana ulotka o cmentarzu. Można j± pobrać klikaj±c tutaj.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Marcin Głuszek
Bibliografia:
P. Domański, Izraelici w Żabnie
J. Rzeszuto "Żydzi d±browscy"
M. Wodziński "Groby cadyków w Polsce"
Polecamy też lekturę opracowania "Żydzi w Żabnie"