Okresowo - przynajmniej w drugiej połowie XVIII w. - zgodnie z zaleceniami miejscowego rabina Aszera, na grobach nie stawiano macew, aby nie zawstydzać ubogich, których nie stać było na zakup nagrobka.

Cmentarz służył jako miejsce pochówku dla Żydów z Wyszogrodu oraz innych miejscowo¶ci, m.in. Chociszewa i Czerwińska. Prawdopodobnie na pocz±tku XIX w. jego teren był już zapełniony. W 1831 r., w zwi±zku z rosn±c± liczb± ofiar epidemii cholery, miejscowa gmina żydowska urz±dziła nowy cmentarz, oddalony o ok. 500 m w kierunku północno-wschodnim.

W 1963 r. doszło do osunięcia się skarpy, na której znajdowała się czę¶ć cmentarza. Przeprowadzono wówczas badania archeologiczne, które kontynuowano w 1971 r. i 1973 r. z udziałem m.in. Bogusława Gierlacha i Marka Piotrowskiego. W trakcie wykopalisk w pasie o szeroko¶ci około 20 m, pomiędzy ogrodzeniem przetwórni owoców a skarp±, odsłonięto 49 grobów, z których 26 stanowiły groby dzieci i niemowl±t. Ustalono, że pochówki były dokonywane stosunkowo płytko, na głęboko¶ci 0,45-1,10 m poniżej współczesnej powierzchni terenu, przy czym najgłębiej sytuowany grób odnaleziono na głęboko¶ci 1,20 - 1,45 m. Ciała grzebano na plecach, w pozycji horyzontalnej, na osi wschód-zachód, z głow± od strony zachodniej, z rękami wzdłuż ciała, tylko w pojedynczych przypadkach złożonymi na miednicy. Przy szkieletach znaleziono obstawy z desek, prawdopodobnie deski znajdowały się także nad zwłokami. Tylko w kilku przypadkach deski ł±czono gwoĽdziami. W grobach archeolodzy natrafili także na tłuczone skorupy ceramiczne, kładzione na oczodołach zmarłych oraz żelazne kłódki wielko¶ci od 3 do 9 cm, składane w pobliżu głowy, po jej prawej stronie lub u szczytu czaszki.

Zasłanianie oczu zmarłych można wi±zać z zapisem w Talmudzie, stanowi±cym: "Każdy człowiek ma za życia zawi¶ć w oczach. Wzrokiem zazdro¶ci i poż±da. Nic, nawet po ¶mierci, nie jest w stanie uspokoić oczu. Trzeba zatem, by zmarły wyzbył się doczesnych pragnień, a tylko wtedy kończ± się nasze pragnienia, gdy się oczy zakryje". Wkładanie do grobu kłódek mogło stanowić symboliczne zamknięcie grobu na wieczne czasy, zamknięcie dla zmarłego ¶wiata doczesne lub gwarantować, że zmarły "na tamtym ¶wiecie nie będzie mówił, co się tu dzieje".

Podczas prac nie znaleziono macew, na powierzchni gruntu brak było naziemnych ¶ladów wyróżnienia nagrobków, w formie kopców ziemnych czy obmurowań. Niewykluczone, że był to efekt daleko posuniętej dewastacji cmentarza.

Po likwidacji i czę¶ciowym wyburzeniu zakładu przetwórstwa owocowo-warzywnego, działka cmentarna jest nieużytkowana. Teren jest czę¶ciowo wybetonowany i zajęty przez gruzowisko, w czę¶ci poro¶nięty dzik± ro¶linno¶ci±. Istnieje ryzyko przeznaczenia działki pod zabudowę. Brak jakiejkolwiek informacji o historii tego miejsca. W Muzeum Wisły w Wyszogrodzie s± eksponowane przedmioty wydobyte z grobów podczas wykopalisk archeologicznych - kłódki oraz zapinka od ubrania.

Drugi cmentarz żydowski w Wyszogrodzie - założony około 1831 r. - znajduje się u zbiegu ul. Pokoju i ul. Niepodległo¶ci, obok cmentarza katolickiego. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjn± nr 4.0001.696/5 o nieregularnym kształcie i powierzchni 14314 m kw.

W latach 1861-1862 z tytułu pokładnego do kasy bóżniczej w Wyszogrodzie wpłynęło 10 rbs 20 kop. Dodatkowo dozór bóżniczy dzierżawił grunt "przy kierkucie", osi±gaj±c z tego tytułu 1 rbs 20 kop.

W latach drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz uległ dewastacji. Na rozkaz Niemców macewy wyrwano i użyto m.in. jako krawężniki przy wyszogrodzkich ulicach, czę¶ć wywieziono do Bodzanowa. Po zakończeniu działań wojennych cmentarzem zajmował się miejscowy Komitet Żydowski. Dzięki staraniom m.in. Lejba Frajzyngera, w 1947 r. na cmentarzu ustawiono pomnik z napisem: "Nawet umarłym nie dali spokoju. Ten cmentarz został zbezczeszczony przez barbarzyńców hitlerowskich w latach 1939-1945. Ufundowano przez Komitet Żydowski. Wyszogród 8.7.47 r.".

W kolejnych latach cmentarz stopniowo niszczał. W 1986 r. Urz±d Miasta i Gminy Wyszogród w pi¶mie do Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce poinformował o zamiarze utworzenia na cmentarzu zieleńca miejskiego.

W 1989 r. w centralnej czę¶ci cmentarza, dzięki staraniom Żydów wyszogrodzkich mieszkaj±cych w Stanach Zjednoczonych, z funduszy Alexa Gmacha wzniesiono pomnik w formie obelisku. Umieszczono na nim tablice z napisami w językach polskim i jidysz: "Pamięci Żydów z Wyszogrodu zamordowanych przez hitlerowców w latach 1939-1945. Komitet Żydowski Polonii Amerykańskiej, Wyszogród 1989 ", " Nawet umarłym nie dali spokoju. Ten cmentarz został zbezczeszczony przez hitlerowskich barbarzyńców w latach 1939-1945 ", "Pamięci wszystkich rodaków Wyszogrodu, zamordowanych przez hitlerowców w latach 1939-1945. Społeczny Komitet. Wyszogród 1989 r.". Od strony ul. Pokoju zbudowano filary bramy. Do 1997 r. cmentarz był porz±dkowany dzięki finansowemu wsparciu ze strony ocalałego z Zagłady Mariona Brzozowskiego.

W obrębie cmentarza znajduje się kilka nagrobków, m.in. macewa Cwi Josefa syna Jakowa, zm. 23 aw 5665 (24 sierpnia 1905 r.); Sary [...], zm. w 5663 r. (1902/1903 r.) oraz współczesny, symboliczny nagrobek rodziny Brzozowskich. Teren jest nieogrodzony, poro¶nięty dzik± ro¶linno¶ci±. Okresowo na cmentarzu dochodzi do aktów kradzieży (skradziono m.in. żelazne łańcuchy z ogrodzenia pomnika), wandalizmu i za¶miecania.

Kilka macew pochodz±cych z tego cmentarza, wydobytych z chodników na terenie miasta, można ogl±dać w Muzeum Wisły w Wyszogrodzie. S± to piaskowcowe stele z grobów Chaima Henocha syna Jehudy Jakowa, zm. 11 tewet 5670 (23 grudnia 1909 r.); [...] syna Nachuma Josefa, zm. 17 tamuz 5653 r. (01.02.1893 r.) oraz Chaima Icchaka. Fragmenty innych nagrobków składowane s± w Zakładzie Gospodarki Komunalnej.

tekst: K. Bielawski
Więcej informacji o historii Żydów w Wyszogrodzie znajdziesz na stronach:
Wyszogrod, Book to the Martyrs of Wyszogrod
We Remember Jewish WYSZOGROD!
Księga Pamięci Wyszogrodu (w jęz. hebrajskim i angielskim)