tekst & zdjęcia: Małgorzata Fr±ckowiak

Na pocz±tku drugiej połowy XIX wieku wrocławska gmina żydowska - w celu stworzenia nowego miejsca pochówku - zaczęła nabywać działki we wsi Gabitz przy Lohestrasse (obecna ul. ¦lężna). Ł±cznie ich powierzchnia wyniosła około 3 hektarów; teren ów uporz±dkowano, otoczono murem, wyznaczono alejki. W póĽniejszych latach powiększono teren nekropolii o dwa w±skie pasy ziemi przy ¶cianie zachodniej oraz północnej (ł±czna powierzchnia to 4,6 hektara). Wzniesiono ponadto dwa niewielkie budynki - dom przedpogrzebowy i mieszkanie inspektora cmentarza. W 1912 roku ze względu na zły stan i możliwo¶ć pomieszczenia tylko niewielkiej ilo¶ci osób zostały zast±pione nowymi budynkami - projektu braci Paula i Richarda Ehrlichów. Dwupiętrowy dom zarz±du cmentarza ( z mieszkaniami inspektora i grabarza, biurem i kwiaciarni±) i zwieńczona latarni± kaplica zostały usytuowane przed bram± wej¶ciow± na cmentarz.

Pierwszy pogrzeb - kupca Lobela Sterna - odbył się 17 listopada 1856 roku, ziemię cmentarn± pobłogosławił wówczas rabin Abraham Geiger.

W kolejnych latach na terenie nekropolii zostało pochowanych wiele sławnych osób, m.in.:

Ferdinand Lassalle (1825-1864) - założyciel i przywódca pierwszej partii robotniczej w Niemczech,

Clara Sachs (1862-1921) - znana malarka, impresjonistka,

Heinrich Graetz (1817-1891) - twórca szkoły historycznej, autor pierwszej syntetycznej historii Żydów od czasów biblijnych do XIX wieku,

Ferdinand Julius Cohn (1828-1889) - botanik, pierwszy zaliczył bakterie do królestwa ro¶lin, współpracował z Robertem Kochem w badaniach nad w±glikiem i szczepionkami przeciw tej chorobie,

Friederike Kempner (1828-1904) - pisarka, zwana "¶l±skim łabędziem" lub "żydowskim słowikiem" ze względu niezwykły komizm jakim posługiwała się w liryce; walczyła o prawa człowieka i obywatela,

Gedalje Tiktin (1810-1886) - rabin gminy wrocławskiej, syn Salomona i wnuk Abrahama, sławnych wrocławskich rabinów; od 1854 roku pierwszy Królewski Rabin Krajowy dla ¦l±ska,

Auguste i Siegfried Stein (1849-1936 i 1844-1897) - rodzice Edyty Stein, znanej od 1987 roku jako błogosławiona, a od 1998 roku jako ¶więta siostra Teresa Benedykta od Krzyża,

Abraham Levy (1817 - 1872) - znany numizmatyk,

Louis Galewsky (1819-1895) - założyciel wytwórni wódek i likierów, produkuj±cej m.in. popularny trunek o nazwie "Breslauer Dom" ("Wrocławska Katedra").

Religijna zasada nakazuj±ca pochówek zmarłego w dniu zgonu lub następnym spowodowała, że znajduj± się tu groby Żydów przybyłych z odległych stron, m.in. z Warszawy, Gdańska, Lubeki, Bonn, Hamburga, marokańskiego Tangeru czy Bostonu. Obecnie szacunkowa liczba wszystkich pomników sięga 12 tysięcy.

W latach 1940-1942 pogrzeby przy ul. ¦lężnej zaczęły powoli ustawać, a w 1943 roku nekropolię tę zamknięto. Podczas walk o miasto w 1945 roku cmentarz był terenem działań zbrojnych, o czym ¶wiadcz± ¶lady po pociskach na niektórych macewach. Po wojnie miejsce to zaczęło szybko niszczeć. Proces ten zastopowało wpisanie nekropolii do rejestru zabytków 24 maja 1975 roku; wkrótce potem rozpoczęły się prace konserwatorskie muru, nagrobków, alejek. W 1988 roku miejsce to udostępniono do zwiedzania jako Muzeum Architektury Cmentarnej. Obecnie jest to Muzeum Sztuki Cmentarnej, będ±ce oddziałem Muzeum Miejskiego Wrocławia.

Nekropolia przy ul. ¦lężnej jest miejscem wyj±tkowym, przyci±gaj±cym uwagę wszystkich zwiedzaj±cych przede wszystkim piękn± architektur±, bogat± symbolik±, niezwykłym zdobnictwem macew i budowli nagrobnych (niektóre wzorowane s± na styl mauretański czy egispki), z których wiele aż promieniuje majestatem. Jako miejsce pochówku wielu osób, których czyny znalazły swe miejsce na kartach historii, jest miejscem ważnym dla historyków. Czas tu nie płynie, zatrzymuje się w chwili przekroczenia bramy, co sprawia, iż zwiedzaj±cy zupełnie zatraca się w pięknie architektury tej nekropolii.