Na tej samej wysoko¶ci, lecz z prawej strony głównej alei, został wybudowany dwupiętrowy dom zarz±du. Mie¶ciła się w nim kancelaria, kwiaciarnia, mieszkanie ogrodnika, inspektora oraz grabarza.

Przestrzenne zagospodarowanie cmentarza, powiększonego po 1918 roku do ponad 11 hektarów, przypominało romantyczny park krajobrazowy. Układ ¶cieżek nie miał charakteru równoległego ani prostopadłego, a zgodnie z projektem zasadzono aleje drzew i różane rabaty. Ogrodnik, zatrudniony na cmentarzu, posiadał specjalnie wydzielony w południowo-wschodniej czę¶ci teren, na którym mógł hodować sadzonki i młode drzewa (do dzi¶ zachowały się domki ogrodnictwa - niestety w znacznej czę¶ci spalone). Po zakończeniu pierwszej wojny ¶wiatowej, w południowej czę¶ci cmentarza utworzono pole honorowe (58m x 28m) po¶więcone pamięci żydowskich żołnierzy poległych na froncie. Na jego szczycie stan±ł owalny obeliski, na którym zostały wyryte 432 nazwiska żołnierzy.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej na terenie cmentarza w zbiorowej mogile pochowano grupę więĽniów obozu koncentracyjnego, a dom zarz±du był wykorzystywany jako szpital dla pozostaj±cych w mie¶cie mieszanych małżeństw żydowsko-chrze¶cijańskich. Na niektórych nagrobkach po dzi¶ dzień widać ¶lady po kulach, co może ¶wiadczyć o tragicznych wydarzeniach, jakich ¶wiadkiem było owe miejsce.

Szczególnym rodzajem nagrobka na żydowskim cmentarzu poza macew± jest ohel - drewniany lub murowany budynek, stawiany głównie na grobach cadyków i wielkich rabinów, a bardzo rzadko i osób ¶wieckich. Jedyny znany ohel na Dolnym ¦l±sku znajduje się na cmentarzu żydowskim we Wrocławiu przy ul. Lotniczej i jest ewenementem w skali krajowej, gdyż stoi na grobie kobiety! Wystawiony został około 1909 roku na grobie Miny Ciry Majzel, żony słynnego rabina Łodzi Eliasza Chama Majzla. Ohel ten to prosty murowany budynek, zbudowany na planie kwadratu, z otworem drzwiowym zwróconym w kierunku północno-wschodnim. Dzi¶ wnętrze jest zdewastowane, a cała konstrukcja poro¶nięta bluszczem. Na tylnej ¶cianie ohelu zachowała się typowo ortodoksyjna inskrypcja: "Oto miejsce grobu niewiasty bogobojnej, znanej z dobroczynno¶ci, rabinowej, pani Miny Ciry, córki pana, gaona, naszego nauczyciela Nachmana (błogosławiona pamięć sprawiedliwego), ¶wiatło¶ci rodziny Majzel, z rodu gaonów Izraela, filarów wiary: pana Mojżesza Isserlesa, naszego nauczyciela Samuela Edelsa (pamięć sprawiedliwych błogosławiona na życie w ¶wiecie przyszłym). Żona sędziwego, gaona Prawa, ¶wiatła i filaru ludu, pana, przywódcy wszystkich synów wygnania, naszego nauczyciela Eliasza Chaima (pamięć sprawiedliwego błogosławiona na życie w ¶wiecie przyszłym) Majzel, przewodnicz±cego s±du rabinicznego w Łodzi (niech się rozwija nasze miasto). Zmarła 9 tamuz 569 według małego rachunku. Wskrzesiciel zmarłych przyjdzie, ¶pi±cy niech powstan± i niech żyj± życiem wiecznym".

Dnia 26 wrze¶nia 1983 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków.

Od pewnego czasu na cmentarzu prowadzone s± prace porz±dkowe. W 2006 roku z inicjatywy autorki powyższego tekstu, Małgorzaty Fr±ckowiak oraz jednej z wychowawczyń postpenitencjarnych z Zakładu Karnego nr 1 we Wrocławiu, cmentarz sprz±tali osadzeni w miejscowym więzieniu. Obecnie prace wykonywane s± na zlecenie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu, między innymi karczowane s± zaro¶la i odkopywane stare, brukowane alejki.

tekst & zdjęcia: Małgorzata Fr±ckowiak
współpraca: Ryszard Bielawski

Kliknij tu, by otworzyć spis nagrobków (plik Excel) na cmentarzu żydowskim przy ul. Lotniczej.
Spis zamieszczamy dzięki uprzejmo¶ci autora, dr hab. Marcina Wodzińskiego.
Lista została sporz±dzana w 1995 roku i nie obejmuje grobów osób zmarłych po II wojnie ¶wiatowej.
Kliknij tu, by obejrzeć prezentację cmentarza w pliku .pps
Polecamy też odwiedzenie strony internetowej www.friedhofcosel.info
Kliknij tu by obejrzeć film video nagrany na tym cmentarzu