Pierwszy cmentarz żydowski we Włocławku założony został w 1830 roku przy obecnej ul. Nowomiejskiej. Do czasu jego powstania, włocławscy Żydzi byli grzebani w Brze¶ciu Kujawskim.

W latach drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz znalazł się na terenie getta. Jak podaje Aneta Baranowska w ksi±żce "Żydzi włocławscy i ich zagłada", w istniej±cym tu domu przedpogrzebowym zorganizowany przez Jakuba Tigera i Szmula Zigera zespół aktorów wystawiał sztuki teatralne. Wykorzystanie beit tahary jako sali teatralnej wywołało sprzeciw ze strony ortodoksji. W tym samym czasie na cmentarzu spotykali się konspiratorzy z żydowskich organizacji politycznych. Pod koniec 1941 r. na rozkaz niemieckich władz okupacyjnych cmentarz został zniszczony. Większo¶ć pomników została wyrwana z ziemi i wykorzystana do różnych prac. Nagrobki z marmuru wywożono.

W latach 50-tych lub 60-tych, po zamknięciu cmentarza żydowskiego przy ul. Nowomiejskiej, na cmentarzu komunalnym we Włocławku przy ul. Chopina utworzono wydzielon± kwater± żydowsk±, nosz±c± obecnie numer 114.

Kwatera o przybliżonych wymiarach 17 x 20 znajduje się w pobliżu głównej bramy, w bezpo¶rednim s±siedztwie siedziby administracji cmentarza. Posiada dwa wej¶cia: od strony budynku administracji i bezpo¶rednio od strony ul. Chopina. Kwatera otoczona jest murem, z zamykan± furtk±.

W obrębie kwatery znajduje się kilkadziesi±t grobów i nagrobków w różnym stanie zachowania. W narożniku złożono fragmenty nagrobków ze zniszczonego cmentarza przy ul. Nowomiejskiej, m.in. Izaaka Żychlińskiego (zm. 20.02.1931 r.), Sary Rozy Makaronowskiej (zm. 06.09.1908 r. ), Borisa Perlitscha (zm. 27.06.1930 r.) i Mordechaja Szenfelda (zm. 15.01.1929 r.).

Formy nagrobków oraz tre¶ć epitafiów s± odzwierciedleniem zmian zachodz±cych w powojennej społeczno¶ci włocławskich Żydów, którzy żyli w otoczeniu chrze¶cijan i korzystali z usług nieżydowskich kamieniarzy.

Większo¶ć nagrobków ma formę skrzyniow±, z poziom± lub pionow± tablic± epitafijn± lub obeliskiem. Jako materiał do ich wykonania stosowano m.in. czarny granit, marmur, beton, lastryko.

Inskrypcje sporz±dzane s± w językach polskim, hebrajskim i jidysz, często w poł±czeniu słów z wyżej wymienionych języków. WyraĽna jest dominacja języka polskiego, a nawi±zaniem do tradycji s± hebrajskie litery pe nun , stanowi±ce abrewiaturę skrótu "Po nikbar" (hebr. "Tu pochowany").

W odróżnieniu od tradycyjnych, rozbudowanych epitafiów, inskrypcje s± krótkie, najczę¶ciej ograniczone do imienia i nazwiska zmarłego, dat urodzenia i zgonu, wieku, sporadycznie imion rodziców, miejsca urodzenia, informacji o wykształceniu i działalno¶ci społecznej zmarłego, informacji o fundatorach nagrobka.

Ze zdobień charakterystycznych dla żydowskiej sztuki sepulkralnej występuj± jedynie Gwiazdy Dawida. Stosunkowo często na nagrobkach umieszczano fotografie zmarłych.

Przy murze znajduje się grób, w którym pochowano ekshumowane szcz±tki niezidentyfikowanych osób zamordowanych w getcie oraz ko¶ci zebrane na terenie zniszczonego cmentarza przy ul. Nowomiejskiej.

Kwatera 114 jest zapełniona w około 25% i wci±ż użytkowana. Stanowi jedyny czynny cmentarz żydowski na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Ostatni pochówek odbył się w 2014 r.

Kwatera jest cyklicznie porz±dkowana. Wskazana byłaby konserwacja wybranych nagrobków. Klucze do furtki kwatery udostępnia administracja cmentarza w dni robocze.

tekst: Krzysztof Bielawski
Więcej informacji o historii Żydów we Włocławku znajdziesz w wydanym w 2001 roku opracowaniu "Byli w¶ród nas. Żydzi we Włocławku oraz na Kujawach Wschodnich i w Ziemi Dobrzyńskiej" oraz na stronie internetowej www.zydzi.wloclawek.pl