Cmentarz żydowski w Wiskitkach znajduje się przy ul. Spółdzielczej, około 850 m na północny zachód od centrum miejscowo¶ci. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjn± nr 143805 2.0037.569, na planie prostok±ta, o powierzchni 6336 m kw.

Cmentarz został założony w pierwszej połowie XIX w. W 1841 r. dozór bóżniczy wydzierżawił działkę przeznaczon± na cmentarz. Cmentarz pocz±tkowo służył jako miejsce pochówku także dla zmarłych z pobliskiego Żyrardowa.

W Księdze Żyrardowa, Mszczonowa i Wiskitek Gerszon Mejer ¦mietanka tak opisał to miejsce: "Cmentarz znajdował się w drugiej czę¶ci miasta, za drog± do Guzowa. Nazywali¶my go "dobrym miejscem". Na cmentarzu był grób ¶więtego człowieka, na którym ludzie zostawiali kwitlechy, czyli kartki z pro¶bami do zmarłego o wstawiennictwo w ich imieniu u Boga. Cmentarz ożywał w poprzedzaj±cym Wielkie ¦więta miesi±cu elul, kiedy ludzie tłumnie przychodzili odwiedzać groby swoich przodków. Na groby swoich bliskich pochowanych w Wiskitkach przybywało też wiele osób spoza miejscowo¶ci. Chłopcy z chederu mieli swoje własne ¶więto cmentarne podczas Tisza be-Aw, odwiedzali wówczas cmentarz nios±c drewniane miecze".

Cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji. Podczas prac dokumentacyjnych przeprowadzonych przez autora w listopadzie 2009 r. udało się zidentyfikować około 70 nagrobków, przy czym tylko czę¶ć z nich przetrwała w cało¶ci. Często - w wyniku wyłamania - zachowały się jedynie podstawy macew. Pomimo zniszczeń wyraĽny jest rzędowy układ pochówków. Najstarsze nagrobki znajduj± się w południowo-wschodniej czę¶ci cmentarza. S± to często macewy z polnych kamieni granitowych. Na ich tle wyróżnia się uszkodzona macewa Hindy Szifry, wykonana z piaskowca, z wypukł± inskrypcj±, z epitafium o tre¶ci: "Słońce zgasło i księżyc obrócił się w ciemno¶ć, jej chwała zst±piła w otchłań na wieki, zapłakała ulica i krzyknęło miasto z rozpaczy. Kroczyła zawsze drog± dobroczynno¶ci i dobrych uczynków. Biada nam, od których nagle została zabrana. Hinda Szifra, jej piękno pochłonęła ziemia, z dobrej rodziny, cnotliwa w mowie, oby roz¶wietlił jej dusze jak słońce o wschodzie".

W centralnej czę¶ci cmentarza na uwagę zasługuj± przewrócone macewy z płaskorzeĽbami dłoni w ge¶cie błogosławienia. Na jednej z nich wyryto napis: "Człowiek prawy, który szedł drog± dobrych uczynków, starzec, w pełni wieku, dopełniły się jego dni w wieku 70 lat. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Cwi, syn naszego nauczyciela, pana i mistrza Izraela ha-Kohena. Zmarł w dniu 24 nisan 643, niech jego dusza będzie zwi±zana w wieniec życia wiecznego" (25 nisan 5643 r. = 01.05.1883 r.). Tuż obok leży nagrobek jego syna Dawida, zmarłego w dniu 1 czerwca 1893 r. (17 siwan 5653 r.).

Północno-zachodni sektor cmentarza był wykorzystywany prawdopodobnie najpóĽniej. W tej czę¶ci znajduj± się m.in.: wykonany z lastriko nagrobek tablicowy z czę¶ciowo stłuczon± kamienn± płyt± z epitafium, stoj±cy na grobie osoby zmarłej w 1938 r.; nagrobek skrzyniowy z wyrzeĽbionymi na bokach wyobrażeniami okr±głych uchwytów oraz kilkana¶cie destruktów macew z piaskowca.

Epitafia na zachowanych macewach sporz±dzono w języku hebrajskim. W dolnej czę¶ci nagrobków uprzednio wzmiankowanych rabina Cwi syna Izraela ha-Kohena oraz Dawida syna Izraela dodatkowo umieszczono napisy - imiona i daty ¶mierci - w języku jidysz. Długotrwałe oddziaływanie czynników atmosferycznych w poł±czeniu z brakiem bież±cej renowacji, doszczętnie zniszczyły polichromie, jakimi niegdy¶ ozdabiano macewy. Jedynie w dolnych partiach kilku nagrobków widoczne s± relikty malatury w postaci jasnoczerwonego i czarnego barwnika.

W 1992 r. obiekt został wpisany do rejestru zabytków. W 2009 r. z inicjatywy serwisu Kirkuty.xip.pl wykonany został spis zachowanych macew (listę w pliku Excel można pobrać klikaj±c tutaj). Kilka lat póĽniej dodatkowy spis sporz±dziła Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego (http://cemetery.jewish.org.pl/list/c_28).

Przez wiele lat teren cmentarza był nieogrodzony, porastała go gęsta ro¶linno¶ć. W sierpniu 2016 r. cmentarz został uporz±dkowany i ogrodzony murem z betonowych elementów prefabrykowanych. Przy wej¶ciu umieszczono tablicę upamiętniaj±c± Żydów z Wiskitek. Projekt zrealizowała Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego we współpracy z Europejsk± Inicjatyw± Porz±dkowania Cmentarzy Żydowskich.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
tłumaczenie hebrajskich inskrypcji: W. Tworek
Księgę Pamięci Wiskitek znajdziesz tutaj