Już w XIV wieku Żydzi zajmowali się handlem sol± pochodz±c± z wielickich kopalni, póĽniej bywali również ich dzierżawcami. W 1566 roku król Zygmunt August wydał zakaz osiedlania się Żydów w Wieliczce. W zwi±zku z tym na zachodnich obrzeżach miasta powstała izraelicka dzielnica Klasno, s±siaduj±ca z przedmie¶ciem Grabówki, gdzie znajdował się żydowski cmentarz. Już w 1780 r. Żydzi założyli tam między innymi szpital (przytułek). Ograniczenia osadnictwa zostały zniesione dopiero w 1867 r., jednakże większy napływ Żydów do Wieliczki rozpocz±ł się dziesięć lat póĽniej, po wielkim pożarze miasta. W tym też czasie ukonstytuowała się tutejsza gmina żydowska. W 1893 roku w Wieliczce żyło 614 Żydów (10,3 % mieszkańców), w 1900 roku - 981 (15,6% mieszkańców), a w 1921 roku - 1135. Wielu z nich wchodziło w skład miejscowej elity lekarzy, prawników, handlarzy.

Pomiędzy latem 1940 r. a wiosn± 1941 r. liczba Żydów w Wieliczce sięgnęła 8.000 osób. W maju 1941 r. hitlerowcy utworzyli getto. Uwięzili w nim około siedmiu tysięcy. osób, oprócz miejscowych także Żydów z Krakowa, Dobrzyc, Gdowa i Niepołomic. W sierpniu 1942 Niemcy spędzili tutaj jeszcze ponad 3,2 tys. Żydów. W tym samym czasie okupant dokonał masowej egzekucji personelu i pacjentów szpitala żydowskiego w Wieliczce; zostali oni rozstrzelani w Puszczy Niepołomickiej. 28 sierpnia 1942 r. większo¶ć mieszkańców getta została wywieziona do obozu zagłady w Bełżcu. Osobno pięciuset Żydów wysłano do obozu pracy przymusowej w Stalowej Woli, a dwustu kolejnych do obozu koncentracyjnego w Płaszowie. W 1944 roku w Wieliczce Niemcy założyli obóz pracy przymusowej dla Żydów, w którym zgromadzili około 1700 osób. W rzeczywisto¶ci był to podobóz obozu koncentracyjnego w Płaszowie. W podziemnej fabryce wytwarzano elementy poszycia samolotów He-219. Wszystkich więzionych Żydów deportowano następnie do różnych niemieckich obozów koncentracyjnych.

W Wieliczce zachowały się po dzi¶ dzień trzy budynki synagogalne. Przy ul. Seraf 13, w budynku synagogi zbudowanej około 1911 roku (prawdopodobnie wcze¶niej znajdował się tu bejt ha-midrasz), zdewastowanej przez Niemców w czasie II wojny ¶wiatowej, znajduj± się obecnie mieszkania i warsztaty. Wła¶cicielem budynku jest Spółdzielnia Inwalidów „Promień”. Przy ul. Wiejskiej znajdowały się dwie synagogi. Tzw. Synagoga Stara została wzniesiona w połowie XVIII wieku. Zbudowana z kamienia łamanego, z elementami ceglanymi. Jest to budowla orientowana, na planie prostok±ta, jednoprzestrzenna. W czasie wojny zdewastowana j±. Po wojnie natomiast służyła jako magazyn. Na zewn±trz zachowały się resztki dekoracji sztukatorskiej nad zamurowanym oknem od wschodu. We wnętrzu - zamurowana wnęka na aron ha-kodesz (szafa, w której przechowywane były zwoje Tory), fragmenty malowanych inskrypcji i ornamentów ro¶linnych oraz fragmenty dekoracji sztukatorskiej. W 1980 roku przeprowadzono remont zabezpieczaj±cy budynek. Od zachodu s±siadowała z ni± XVIII-wieczna bożnica (wg innych Ľródeł pochodzi ona z pocz±tku XIX wieku). Prawdopodobnie był to bejt ha-midrasz lub oddzielna modlitewnia dla kobiet. Przez kilkadziesi±t lat Przedsiębiorstwo Gospodarki mieszkaniowej przechowywało tu materiały budowlane. Wła¶cicielem obu budynków jest skarb państw, natomiast działka na którym stoj± nadal należy do gminy żydowskiej.

Założony w XVIII wieku cmentarz żydowski w Wieliczce usytuowany jest na terenie historycznej Sierczy (Klasno), przy granicy Wieliczki, po zachodniej czę¶ci „miasta żydowskiego”, na zboczu wzgórza, w obrębie działu należ±cego pierwotnie do dworu w Sierczy. Nekropolia ta używana była również przez żydowsk± społeczno¶ć oddalonego o 10 km Podgórza. Ostatni pogrzeb miał miejsce w 1942 roku.

Przed wojn± obszar cmentarza wynosił 1,92 ha, a obecnie zaledwie 1,78 ha (tereny odebrane cmentarzowi zostały przekazane na cele rolnicze). Do dzi¶ ostało się około pięćdziesięciu nagrobków wykonanych z granitu, piaskowca i wapienia. Najstarszy pochodzi z XVIII w.

Przy wschodniej granicy ustawiono rz±d kilkunastu stel, obok pomnik martyrologii. Ten ostatni, wykuty z granitu, został postawiony przez Żydów, którzy przeżyli Holocaust. Wyryte nań nazwiska - Katz, Zellner, Goldman, Kichler, Sznur – upamiętniaj± ich krewnych, którzy nie mieli tego szczę¶cia. Znajduje się nań również napis: „Pamięci ponad tysi±ca Żydów polskich zamordowanych w Wieliczce przez oprawców hitlerowskich w latach 1939 – 42”.

Cmentarz przez długie lata pozostawał w opłakanym stanie i powoli znikał z krajobrazu, a co gorsza również z ¶wiadomo¶ci mieszkańców. Chociaż jeden z mieszkańców wspomniał, że przed wojn± miejsce to prezentowało się całkowicie inaczej. Cały teren otaczało ogrodzenie z kamiennych łupków, cmentarz przecinały zadbane alejki, a marmurowe nagrobki wyrastały ponad równo przecięta trawę.

Po raz pierwszy na stan cmentarza zwrócił uwagę p. Adam Aptowicz z Towarzystwa PrzyjaĽni Izrael – Polska. W 2005 roku zwrócił się z pro¶b± do starosty wielickiego i burmistrza Wieliczki, by podjęli działania w celu nie dopuszczenia do kompletnej dewastacji kirkutu. Miejscowe władze zobowi±zały się utwardzić drogę prowadz±c± do obelisku. Jednakże sam teren cmentarza należy do Skarbu Państwa, który oczywi¶cie nie ma na to pieniędzy. Rozwi±zaniem mogło by być przekazanie tego terenu Żydowskiej Gminie Wyznaniowej w Krakowie.

W czerwcu 2006 r. do Wieliczki przyjechała grupa 150 przedstawicieli różnych formacji wojskowych z Wyższej Szkoły Oficerskiej w Tel Avivie. Wraz z gen. Avi Ashkenazi i gen. Dworem Harid uporz±dkowali oni obszar dawnego cmentarza. Z kolei w paĽdzierniku tego samego roku sze¶cioro uczniów Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Krakowie powołało do życia „artystyczna grupę porz±dkow±”. W ramach akcji pod tytułem „Życie jako inspiracja działań artystycznych” oczy¶cili pomnik ofiar Holocaustu, odmalowali wykut± na nim inskrypcję, a ponadto wycięli samosiejki i pozbierali ¶mieci.

tekst: Katarzyna Nocek
Kliknij tu, by obejrzeć krótki film nakręcony na terenie tej nekropolii