Władysław Okas w swym opracowaniu zatytułowanym: "Z dziejów Tuszyna. Kalendarium" podaje, że po raz pierwszy tuszyńscy Żydzi s± wzmiankowani w 1660 roku. Niewykluczone, że po zniszczeniu miasta przez Szwedów w 1655 roku, wła¶ciciele Tuszyna sprowadzili tu Żydów z my¶l± o rozwoju gospodarczym miejscowo¶ci. W 1693 roku do miasta ¶ci±gaj± kolejni wyznawcy judaizmu, masowo wykupuj±c place i domy. W 1781 roku w Tuszynie mieszkało 86 osób pochodzenia żydowskiego. Żydzi szybko niemal całkowicie opanowali rzemiosło i handel w mie¶cie. Ich dominuj±ca pozycja w gospodarce Tuszyna budziła sprzeciw chrze¶cijańskich mieszczan. Jednym z problemów była propinacja, czyli prawo wyrobu i sprzedaży alkoholu. Spo¶ród wielu archiwalnych dokumentów dotycz±cych tej kwestii, przytoczmy tre¶ć skargi mieszczan z pocz±tku XIX wieku: "My jedynie z rolnictwa i propinacji dot±d utrzymujemy się, nie maj±c żadnych handlów ani manufaktur, nie mamy nawet i targów..., gdy żydom prawo propinacji przyznane będzie - ze szczętem miasto upadnie, żydzi bowiem takie powaby maj± do propinowania, iż wszelkie kunszta swoje, które dawniej prowadzili, pozarzucali, a do propinacji gwałtem cisn± się, przez co sposób życia chrze¶cijanom zupełnie odbior±, ostatni bowiem nie maj± tyle sposobno¶ci i chęci do oszukaństwa, tak w podatkach kon sumpcyjnych jako też innych okoliczno¶ciach, ile posiadaj± pierwsi". Udział Żydów w rzemio¶le Tuszyna obrazuje poniższa notatka, przedstawiaj±c± strukturę narodowo¶ciow± członków miejscowych cechów w 1849 roku: "poszczególne zgromadzenia licz±: krawieckie - 21 majstrów (wszyscy żydzi), kowalskie - 10 (ani jednego żyda), garbarskie - 5 (wszyscy żydzi), piekarskie - 8 (6 żydów), szewskie - 11 (ani jednego żyda), garncarskie - 8 (ani jednego żyda), rzeĽnickie - 11 (w tem 5 żydów)". Żydzi wykorzystuj± też możliwo¶ci zwi±zane z odkryciem w mie¶cie Ľródeł wód mineralnych - czę¶ć z nich zajmuje się przewozem i zakwaterowaniem przybywaj±cych tu kuracjuszy. Kliknij tu, by zapoznać się z nazwiskami wła¶cicieli wybranych firm w Tuszynie, według spisu z 1929 roku.

Podobnie jak w innych miastach, także w Tuszynie XIX wiek przyniósł dynamiczny rozwój liczebny społeczno¶ci żydowskiej: w 1831 roku w miejscowo¶ci żyło 350 Żydów, w 1883 roku - już 1.248. Spo¶ród najbardziej znanych rodzin żydowskich w Tuszynie wymieńmy Adlerów, Bladych,Cola, Fuksów, Goldsztajnów, Hechtów, Frydów, Przedborskich i Szwarców. Gmina żydowska posiadała między innymi własn± bóżnicę i szpital. Oprócz synagogi działały też trzy domy modlitwy. W¶ród tuszyńskich Żydów popularno¶ć zyskały idee chasydyzmu.

Cmentarz żydowski w Tuszynie - zwany przez starszych mieszkańców "kircholem" - zlokalizowany jest w dzielnicy Tuszyn-Las, przy dzisiejszej ul. 3 Maja. Pod koniec 2011 r. ocalały z Zagłady dawny mieszkaniec Tuszyna, p. Chaim Fuks udostępnił naszej Redakcji dwa archiwalne zdjęcia, wykonane na cmentarzu pod koniec lat trzydziestych. Na fotografiach widać polichromowane macewy z piaskowca, a w tle szpaler drzew. Pozuj±ca do zdjęć kobieta zginęła kilka lat póĽniej w Treblince.

Nekropolia została zniszczona podczas II wojny ¶wiatowej. Dewastacji dokończono już w czasach PRL. Zacytujmy tu fragment listu, przesłanego w 1952 r. przez łódzki oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce do Zarz±du Głównego tej organizacji: "W Tuszynie trotuary wyłożone s± nagrobkami. Na ogrodzonym cmentarzu k±pielowicze z pobliskiego basenu urz±dzaj± sobie co¶ w rodzaju chłodni. Doszły nas również słuchy, że planuje się zbudowanie jakiego¶ obiektu na cmentarzu". Obecnie cmentarz znajduje się w granicach Miejskiego Centrum Sportu i Wypoczynku, dawnego O¶rodka Wczasowego Policji. Fragmenty nagrobków zapewne tkwi± w różnych punktach miasta. Czę¶ć z nich posłużyła do budowy muru przy jednej z posesji. Na zdjęciach poniżej prezentujemy fragmenty niektórych macew, odnalezione przez lokalnego społecznika. S± to płyty nagrobne z przełomu XIX i XX wieku, wykonane z piaskowca, z zachowanymi ¶ladami polichromii.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Marek Busiakiewicz
Listę nazwisk Żydów z Tuszyna znajdziesz tutaj:
Kliknij tu, by zobaczyć szkic J. Adlera, przedstawiaj±cy przypuszczalnie tuszyńsk± synagogę.
Nagranie przedstawiaj±ce deportację Żydów w 1939 r.
Bibliografia:
Józef Litwin "Civitas Tusinensis. Karty z przeszło¶ci miasta Tuszyna"
Władysław Okas: "Z dziejów Tuszyna. Kalendarium"
Kazimierz Urban "Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944 - 1966"
"Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust"
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich"

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Tuszyna i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.