Pierwsze wzmianki o istnieniu Żydów w Turku pochodz± z 1798 roku. Należeli oni do gminy Dobra, tam też chowali swoich zmarłych. W połowie XIX wieku Żydzi turkowscy posiadali już swoj± gminę i cmentarz. W 1857 roku wzniesiono synagogę. W 1897 roku w Turku zamieszkiwało 2.072 osób narodowo¶ci żydowskiej, a w 1939 ponad 2330. Wiosn± 1940 hitlerowscy utworzyli getto, w którym uwięzili około pięciu tysięcy osób z miasta i okolicy. W paĽdzierniku 1941 roku wszystkich wywieziono do getta w Kowalach Pańskich, a stamt±d do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.

Cmentarz żydowski w Turku znajduje się na niewielkim wzniesieniu około 4 km od centrum miasta, a około 300 metrów na zachód od ul. Chopina. Obejmuje powierzchnię 0,6 hektara. Na terenie nekropolii nie zachowały się żadne macewy ani ¶lady po grobach. Datę powstania cmentarza trudno ustalić. Najstarsze nagrobki pochodziły z 1806 roku.

Około połowy XIX wieku wybudowano w pobliżu cmentarza dom przedpogrzebowy i inne budynki, w tym dom noclegowy dla ubogich. Po wojnie dom przedpogrzebowy zamieniono na budynek mieszkalny.

Cmentarz został zamknięty w maju 1941 roku. Rozebrano ogrodzenia i usunięto nagrobki. W tym też czasie została sprofanowana mogiła rabina Pinkasa Węgrowa zmarłego w 1937 roku. Ostatecznego zniszczenia cmentarza dokonano wiosn± 1943 roku. Po wojnie teren cmentarza obsadzono drzewami. Od tego czasu aż do roku 2003 nekropolia była nieogrodzona i całkowicie zaro¶nięta. Jedynym znakiem, że w tym miejscu znajdował się cmentarz żydowski, była żeliwna tablica umieszczona na ogromnym głazie z inicjatywy Muzeum w Koninie: "Cmentarz Żydowski. Teren prawnie chroniony. Uszanuj miejsce spoczynku zmarłych". Obecnie na głazie znajduje się tablica z napisem: "Cmentarz żydowski w Turku został założony w pocz±tkach lat 80-tych XIX wieku. W czasie II wojny ¶wiatowej decyzj± władz niemieckich z maja 1941 r. został zamknięty i zlikwidowany".

W 2003 roku cmentarz uporz±dkowano i ogrodzono siatk±. Z przodu - ogrodzenie ażurowe, na dużej bramie gwiazdy Dawida. Od bramy w gł±b prowadzi kamienna ¶cieżka do pomnika w postaci rozciętej na pół macewy, na którym umieszczone s± fragmenty rozbitych płyt nagrobnych. Obok niewielki postument z tablicami informuj±cymi, że upamiętnienie cmentarza żydowskiego zawdzięczamy Zarz±dowi miasta Turek, kopalni Adamów, oraz rodzinom zrzeszonym w Towarzystwie Turkowian w Izraelu. Oficjalnego otwarcia i po¶wiecenia dokonano 25 sierpnia 2003 r.

Dzieki staraniom Muzeum w Koninie, a w szczególno¶ci ogromnemu zaangażowaniu dyrektor Łucji Pawlickiej-Nowak, przez szereg lat odzyskiwano z okolicznych miejscow¶ci skradzione macewy. Między innymi odzyskano w do¶ć dobrym stanie macewę rabina Pinkasa Węgrowa z rozbudowan± scen± naczółka o szafę z ksi±żkami, stolik, charakterystyczny fotel z podwójnym oparciem i dzban. Macewy te umieszczono pocz±tkowo w Muzeum w Koninie, a następnie tworz±c lapidarium w zlokalizowanym przed terenem obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.

Większo¶ć międzywojennych macew była polichromowana. Płyta epitafijna niemal zawsze pomalowana była na kolor czarny. Litery imienia były złote, za¶ litery tekstu srebrne. Ramki wokół tablicy i naczółka najczę¶ciej s± zielone.

Kliknij tu, by obejrzeć archiwalne zdjęcia z cmentarza żydowskiego w Turku
Polecamy też odwiedzenie poniższych stron internetowych:
We remember Jewish Turek!
Księga Pamięci Turka

tekst: Ryszard Bielawski
zdjęcia: Małgorzata Płoszaj, Ryszard Bielawski