Prof. Andrzej Trzciński w swej ksi±żce: "¦ladami zabytków kultury żydowskiej na LubelszczyĽnie" tak opisuje pocz±tki historii osadnictwa żydowskiego w Tomaszowie Lubelskim: "Od 1590 roku istniała tu osada Jelitów, założona na terenie wsi RogoĽno. (...) W 1621 roku nast±piła lokacja miasta Tomaszów, należ±cego do Jana Zamoyskiego. W tym samym czasie Żydzi otrzymali korzystne przywileje, między innymi na postawienie bóżnicy, założenie cmentarza, budowę domów w centrum miasta. Pierwsza bóżnica istniała tu już w 1594 roku, to znaczy przed lokacj± miasta. (...) W 1783 roku Tomaszów scharakteryzowany został jako "gniazdo Żydów otoczonych chłopami".
W XIX wieku Żydzi stanowili około połowy mieszkańców miasteczka. Dane z pierwszego spisu ludno¶ci w II Rzeczpospolitej podaj±, że w Tomaszowie Lubelskim mieszkało 4643 Żydów, stanowi±c 65% ogółu mieszkańców. Większo¶ć z nich była zwolennikami nurtu chasydzkiego.
Podczas II wojny ¶wiatowej Niemcy zdewastowali cmentarz. Dzi¶ na powierzchni dwóch hektarów zachowało się około trzydziestu nagrobków. S± to przede wszystkim rekonstrukcje - w betonowe tablice o kształcie macew, wmurowano ocalałe fragmenty oryginalnych płyt nagrobkowych. Ostatni znany pochówek odbył się w 1943 roku.
W ohelu pochowani s± miejscowi cadycy: zmarły w 1839 roku Józef Grin z Jarczowa, uczeń słynnego "Widz±cego z Lublina"; Jozue Fiszerman syn Józefa, zmarły w 1906 roku oraz Józef Arie Lejbusz Fiszerman syn Jozuego, zmarły w dniu 30 marca 1916 roku.
Poważne prace porz±dkowe i restauracyjne przeprowadzono w 1993 roku. Wykonano wówczas metalowe ogrodzenie z bram± i uprz±tnięto teren. W tym czasie powstał również pomnik po¶więcony Żydom Tomaszowa, upamiętniaj±cy ostateczn± likwidację społeczno¶ci żydowskiej. Kolejnym zrekonstruowanym obiektem jest ohel na grobach rabinów Izaaka Szapira oraz Judy ben Nisan Meira.
Cmentarz żydowski w Tomaszowie Lubelskim znajduje się przy ulicy Starozamojskiej - po wjeĽdzie do miasta od strony Zamo¶cia należy skręcić w pierwsz± uliczkę w lewo. Klucze do bramy cmentarnej przechowuje p. Alfreda Malec, mieszkaj±ca przy ul. Starozamojskiej 22.
Więcej informacji o historii Żydów w Tomaszowie Lubelskim znajdziesz na witrynie
Tomaszow Lubelski - Encyclopedia of Jewish Communities in Poland
tekst & zdjęcia: Rafał Zubkowicz
|