Prof. Andrzej Trzciński w swej książce: "Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie" tak opisuje początki historii osadnictwa żydowskiego w Tomaszowie Lubelskim: "Od 1590 roku istniała tu osada Jelitów, założona na terenie wsi Rogoźno. (...) W 1621 roku nastąpiła lokacja miasta Tomaszów, należącego do Jana Zamoyskiego. W tym samym czasie Żydzi otrzymali korzystne przywileje, między innymi na postawienie bóżnicy, założenie cmentarza, budowę domów w centrum miasta. Pierwsza bóżnica istniała tu już w 1594 roku, to znaczy przed lokacją miasta. (...) W 1783 roku Tomaszów scharakteryzowany został jako "gniazdo Żydów otoczonych chłopami".
W XIX wieku Żydzi stanowili około połowy mieszkańców miasteczka. Dane z pierwszego spisu ludności w II Rzeczpospolitej podają, że w Tomaszowie Lubelskim mieszkało 4643 Żydów, stanowiąc 65% ogółu mieszkańców. Większość z nich była zwolennikami nurtu chasydzkiego.
Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz. Dziś na powierzchni dwóch hektarów zachowało się około trzydziestu nagrobków. Są to przede wszystkim rekonstrukcje - w betonowe tablice o kształcie macew, wmurowano ocalałe fragmenty oryginalnych płyt nagrobkowych. Ostatni znany pochówek odbył się w 1943 roku.
W ohelu pochowani są miejscowi cadycy: zmarły w 1839 roku Józef Grin z Jarczowa, uczeń słynnego "Widzącego z Lublina"; Jozue Fiszerman syn Józefa, zmarły w 1906 roku oraz Józef Arie Lejbusz Fiszerman syn Jozuego, zmarły w dniu 30 marca 1916 roku.
Poważne prace porządkowe i restauracyjne przeprowadzono w 1993 roku. Wykonano wówczas metalowe ogrodzenie z bramą i uprzątnięto teren. W tym czasie powstał również pomnik poświęcony Żydom Tomaszowa, upamiętniający ostateczną likwidację społeczności żydowskiej. Kolejnym zrekonstruowanym obiektem jest ohel na grobach rabinów Izaaka Szapira oraz Judy ben Nisan Meira.
Cmentarz żydowski w Tomaszowie Lubelskim znajduje się przy ulicy Starozamojskiej - po wjeździe do miasta od strony Zamościa należy skręcić w pierwszą uliczkę w lewo. Klucze do bramy cmentarnej przechowuje p. Alfreda Malec, mieszkająca przy ul. Starozamojskiej 22.
Więcej informacji o historii Żydów w Tomaszowie Lubelskim znajdziesz na witrynie
Tomaszow Lubelski - Encyclopedia of Jewish Communities in Poland
tekst & zdjęcia: Rafał Zubkowicz
|