Tomaszów Mazowiecki - miasto, w którym tuż przed wojn± mieszkało około 13.000 osób pochodzenia żydowskiego - zawdzięcza swój rozkwit od 1815 r. hrabiemu Antoniemu Ostrowskiemu, autorowi ksi±żki o równouprawnieniu. Jego przyjaciel Jakow Steinman wraz z innymi Żydami pojechał do Niemiec, gdzie postarał się o emigrantów oraz kapitał inwestycyjny. Dzięki temu nast±pił szybki rozkwit przemysłu tekstylnego. Chasydzi nazywali Tomaszów "Tejma Szaw" ( "nieczysty", gdyż Żydzi pracowali tu w fabrykach także w sobotę. W 1831 r.w Tomaszowie Mazowieckim powstała samodzielna gmina wyznaniowa. Wybudowano synagogę, beit ha-midrasz, siedemna¶cie chasydzkich domów modlitwy, zwanych sztyblech; powstało wiele stowarzyszeń filantropijnych, a po 1920 r.także gimnazjum polsko-hebrajskie.

Jesieni± 1939 r. Niemcy spalili synagogę i beit ha-midrasz. Getto utworzono w grudniu 1940 r., liczba stłoczonych w nim Żydów dochodziła do 16.000. Wielu z nich wysłano do obozów pracy lub zamordowano na miejscu. W 1942 roku nast±piły masowe deportacje do obozu zagłady w Treblince. Ostatnich Żydów z getta w Tomaszowie w maju i wrze¶niu 1943 r. wywieziono między innymi do Starachowic.

Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim został założony w 1831 r. na działce w kształcie litery L, o powierzchni około 3 hektarów, położonej między ulicami: Ugaj, gen. Stefana "Grota" Roweckiego, Poprzeczn± i Smutn±; od północy przylegaj±cej do cmentarza rzymsko-katolickiego. Dzięki staraniom Dawida Halperna, przewodnicz±cego gminy żydowskiej w Tomaszowie Maz., z czasem teren nekropolii otoczono ceglanym murem, zakupiono karawan i wprowadzono regulamin cmentarza. Bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza została zorganizowane przez rabina Lejke Zilbera.

Na cmentarzu pochowano kilka tysięcy osób. Spoczywaj± tu między innymi: Szlama Zalman Blanket - powstaniec styczniowy, Dawid Bornsztajn - fabrykant, Abram Jakubowicz - działacz Bundu i radny Tomaszowa Maz., Chaim Kantorowicz - działacz zwi±zkowy i polityczny, członek KPP, PPR i PZPR, żołnierz Wojska Polskiego, założyciel spółdzielni stolarskiej w Tomaszowie Mazowieckim, Aleksander Landsberg - prezes zarz±du Spółki Akcyjnej Fabryk Sukna "H. Landsberg", współzałożyciel Towarzystwa Akcyjnego Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu; prezes Gminy Żydowskiej, działacz społeczny; Samuel Steinman - fabrykant, Pinkus Sznycer - lekarz i powstaniec styczniowy, Bolesław Szeps - fabrykant, działacz społeczny, przewodnicz±cy Judenratu w miejscowym getcie; Dawid Warzager - powstaniec styczniowy, artysta malarz, twórca wystroju synagogi w Tomaszowie Mazowieckim; Salomon Wasserman - działacz syjonistyczny, finansista, założyciel i dyrektor Banku Ludowego w Tomaszowie Mazowieckim, Jakub Eliasz Wieliczker syn Awrahama ha-Kohena - rabin, cadyk i przewodnicz±cy s±du rabinicznego w Tomaszowie Mazowieckim. Ostatni pogrzeb odbył się w 1983 r., pochowano wtedy Stanisława Talmana, zmarłego 13 wrze¶nia 1983 r. W 2002 r. w zbiorowej mogile złożono ekshumowane szcz±tki kilkunastu osób, zamordowanych przez grupę Polaków w nocy z 17 na 18 stycznia 1943 r. w lesie Czółno k. Lubochni.

W latach drugiej wojny ¶wiatowej na cmentarzu grzebano ciała osób zmarłych lub zamordowanych w getcie. Autorzy "Księgi Pamięci Tomaszowa Mazowieckiego" tak wspominaj± ten mroczny czas: "Cmentarz żydowski zapełnił się wieloma grobami dorosłych i dzieci, bezlito¶nie zabijanych przez policję za próby opuszczania getta w poszukiwaniu żywno¶ci. Ciała były zbierane przez żydowsk± policję i układane na wozach, które w drodze do cmentarza pozostawiały na drodze plamy z krwi. Krewnym nie zezwalano na udział w pochówku, nie było też ceremonii religijnych. Wozy opróżniano do bezimiennych masowych grobów, razem z ciałami zmarłych na tyfus i ofiar tortur". Tu również dokonywano egzekucji, między innymi w dn. 21 marca 1943 r. w trakcie tzw. "Akcji Purimowej" na cmentarzu rozstrzelano 21 osób. Na rozkaz nazistów setki nagrobków wyrwano i wykorzystano do utwardzania ulic i podwórek.

Można przypuszczać, że po zakończeniu działań wojennych ocaleni z Zagłady tomaszowscy Żydzi podejmowali różne prace na cmentarzu. Przenoszono tu ciała osób, ekshumowane z doraĽnych mogił z miasta i jego okolic. W 1947 r., w pi±t± rocznicę likwidacji getta, odsłonięto pomnik ku czci ofiar nazizmu. Jednak z czasem cmentarz popadał w coraz większ± ruinę. Stan ten niestety trwa do dzi¶. Cmentarz stał się miejscem spotkań amatorów libacji na ¶wieżym powietrzu, poważnym problemem jest za¶miecenie - szczególnie od strony cmentarza katolickiego i ul. Smutnej. Co pewien czas na nagrobkach i ogrodzeniu pojawiaj± się wulgarne, faszystowskie lub antysemickie napisy. Kilka lat temu rozebrano dom przedpogrzebowy, ostatecznie zawaliły się też ruiny ohelu cadyka Eliasza Jakuba Wieliczkiera. Proces dewastacji w pewnym stopniu zahamowała odbudowa muru cmentarza od strony ul. Smutnej. Konieczne jest przeprowadzanie cyklicznych akcji porz±dkowych (przede wszystkim usuwanie ¶mieci) oraz wycięcie zadrzewienia, które utrudnia dostęp do wielu sektorów cmentarza.

W latach 1995-199 z inicjatywy Beniamina Yaari-Walda zinwentaryzowano zachowane nagrobki. W pracach udział brali: Benjamin Yaari, Szlomo Birensztok, Beate Kosmala, Jerzy Wojniłowicz, Michał RzeĽnik. Spis macew wydano w Izraelu w ksi±żce "Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim". W Polsce publikacja dostępna jest m. in. w bibliotece Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie.

W 2012 r. studenci ze szkoły Reut w Jerozolimie przeprowadzili prace porz±dkowe na cmentarzu. W ich trakcie zebrano ¶mieci i wykarczowano czę¶ć zaro¶li i drzew.

Brama znajduje się od strony ul. gen. Stefana "Grota" Roweckiego. Za bram± na pryzmach złożono macewy odzyskane po wojnie z różnych punktów na terenie miasta. Nagrobki te do tej pory leż± nieuporz±dkowane i niszczej±. Do muru po lewej stronie przytwierdzono kilkadziesi±t macew, odnalezionych w 1999 r. na posesji przy ul. Mo¶cickiego.

Po obu stronach alei głównej znajduj± się mogiły i pomniki ofiar Zagłady:
- pomnik z napisem: "Na wieczn± pamięć 15000 Żydów Tomaszowa, zamęczonych na ¶mierć przez hitlerowców w akcji Treblinki 31 X-1 XI 1942". Pomnik ten stoi prawdopodobnie nad zbiorow± mogił±, w której chowano osoby zmarłe i zabite w Tomaszowie Maz. podczas wojny,
- pomnik na grobie 21 osób zgładzonych w trakcie tzw. Akcji Purimowej,
- pomnik na mogile 13 kobiet i mężczyzn, zamordowanych w lesie Czółno w styczniu 1943 r.

Kilkadziesi±t metrów za zakrętem muru, od strony ul. Poprzecznej można odnaleĽć gruzowisko, będ±ce pozostało¶ci± po ohelu Jakuba Eliasza syna Abrahama z Tomaszowa, zmarłego w dn. 27 maja 1888 r. rabina, cadyka i przewodnicz±cego s±du rabinicznego w Tomaszowie Mazowieckim. W tym sektorze cmentarza jeszcze niedawno stał dom przedpogrzebowy.

Największa koncentracja nagrobków występuje w ¶rodkowej czę¶ci cmentarza. Ł±cznie przetrwało około 2.000 pomników nagrobnych w różnym stanie zachowania. Warto zwrócić uwagę na macewy, na których widniej± oryginalne, przedwojenne polichromie (np. macewa Izraela syna Jakowa). Nagrobki odzwierciedlaj± zróżnicowanie społeczno¶ci żydowskiej Tomaszowa Maz. pod względem religijno¶ci, obyczajowo¶ci i zamożno¶ci. Obok typowych macew, z tradycyjn± symbolik± i inskrypcjami w języku hebrajskim, można znaleĽć pomniki o wyszukanych formach i z epitafiami sporz±dzonymi przede wszystkim w języku polskim. Do takich należ± m. in. wykonany z czerwonego granitu wspólny sarkofag Benedykta i Doroty Koral czy nagrobek Chany Perli (Mani) Warzager, również w formie sarkofagu. Intryguj±cy jest nagrobek Majera Luktera, w którym można dopatrywać się zakazanych w judaizmie wizerunków postaci ludzkich - w tym przypadku płacz±cych kobiet ze skrytymi głowami. Nagrobki stawiane po wojnie - na mogile Stanisława Talmana oraz na symbolicznym grobie Bernarda i Teodory Bierzyńskich - maj± formę charakterystyczn± dla pomników z cmentarzy katolickich, a do ich budowy użyto płyty lastryko.

Cmentarz otacza mur z cegły. W ostatnich latach jego ubytki uzupełniono płytami z betonowych elementów prefabrykowanych. Główna brama jest zamknięta, klucz udostępniaj± pracownicy Wydziału Gospodarki Komunalnej Urzędu Miasta przy ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 10/16 (tel. 44 724 45 54) w godz. 08.00-15.00. Wej¶cie możliwe jest także przez przerwę w murze przy ¶mietniku obok budynku administracji cmentarza katolickiego.

tekst: Krzysztof Bielawski & Ryszard Bielawski
zdjęcia: Krzysztof Bielawski

Polecamy odwiedzenie stron internetowych:
Wirtualny Sztetl
We remember Jewish Tomaszow!
Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim
Księga Pamięci Tomaszowa Mazowieckiego
Kliknij tu, by obejrzeć film video, nakręcony na tym cmentarzu