Jak podaje "Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust", żydowscy kupcy byli obecni Tczewie już w XV wieku, jednak zezwolenie na osiedlenie się w mie¶cie otrzymali dopiero po 1772 roku. Podstaw± utrzymania większo¶ci pierwszych tczewskich Żydów był handel zbożem i skórami. W 1835 roku w mie¶cie powstała synagoga. W 1887 roku społeczno¶ć wyznawców judaizmu w Tczewie liczyła 515 osób, przy ogólnej liczbie około jedenastu tysięcy wszystkich mieszkańców. Przełom XIX i XX w. przyniósł masow± emigrację ludno¶ci żydowskiej. Wielu Żydów opu¶ciło swój rodzinny sztetl i wyjechało między innymi do Ameryki w poszukiwaniu lepszej przyszło¶ci. W 1939 roku w mie¶cie pozostało już tylko kilkana¶cie osób pochodzenia żydowskiego. Większo¶ć z nich została zgładzona przez nazistów w pierwszych dniach po wybuchu II wojny ¶wiatowej.

Cmentarz gminy żydowskiej w Tczewie zlokalizowany jest przy ul. Bałdowskiej, pomiędzy miastem a wsi± Bałdowo. Podobnie jak większo¶ć innych cmentarzy wyznania mojżeszowego, nekropolia została zniszczona podczas II wojny ¶wiatowej, a proces dewastacji trwał także w latach póĽniejszych. Znikały kamienne płyty, zdarzały się przypadki pl±drowania grobów w poszukiwaniu kosztowno¶ci. W 1992 r. teren cmentarza został sprzedany wła¶cicielowi firmy Sokpol, Stanisławowi Mazurkowi, z przeznaczeniem na wybudowanie w tym miejscu wytwórni koncentratów owocowych. Na wie¶ć o tej transakcji tczewski beit-kwarot odwiedzili Żydzi z Trójmiasta. Poniżej zamieszczamy fragmenty listu, jaki jeden z nich przesłał do Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie: "Cmentarz to zaro¶nięty krzewami i drzewami pagórek, na którym znajduje się kilkadziesi±t (pod przysięg±!) macew w różnym stanie - stoj±, leż±; całe, potrzaskane i połamane oraz szcz±tki. Jest to miejsce spotkań różnych elementów. Przewrócili¶my niektóre leż±ce płyty, które zachowały idealne napisy w języku hebrajskim (...) Na leż±cej pod grusz± macewie dziewczyny odczytali¶my datę urodzenia 1854 r. i datę ¶mierci 1872 r. Niektóre macewy stoj± jak niedawno wmurowane, jedynie szczyty s± odłamane. Niektóre groby s± rozkopane".

Dzi¶ o cmentarzu żydowskich mieszkańców Tczewa przypomina lapidarium. W murze umieszczono fragmenty nagrobków oraz tablicę z napisem w językach polskim i hebrajskim: "Lev Hasharon. Tczew. Do czasu rozpoczęcia drugiej wojny ¶wiatowej istniała w Tczewie gmina żydowska. Na tym wzgórzu w latach 1835 - 1939 znajdował się cmentarz gminy żydowskiej w Tczewie. Boże, ocal ich dusze". Obok ustawiono jedn± z zachowanych macew. Wyryta na niej inskrypcja głosi: "Oto młodzieniec Szmuel, syn szanownego pana Aleksandra, zmarły w dniu 3 [...] roku 632 [1872] według skróconej rachuby. Niech jego dusza zwi±zana będzie węzłem życia".

Około 1925 roku w Tczewie, przy ul. Skarszewskiej - obecnej ul. Wojska Polskiego - na gruncie zakupionym od ewangelików, powstała kolejna żydowska nekropolia. Wiadomo, że cmentarz zajmował niewielk± powierzchnię ok. 0,3 ha, a aleje kasztanowców wyznaczały na nim trzy oddzielne kwatery grzebalne. Cmentarz został zniszczony podczas okupacji, po wyzwoleniu w tym miejscu wzniesiono budynki przychodni, pogotowia ratunkowego i stacji paliw.

tekst: K. Bielawski
tłumaczenie inskrypcji: Wojciech Tworek
zdjęcia: Tomasz Drózda
Strona o cmentarzu w Tczewie powstała we współpracy z forum internetowym www.marienburg.pl

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Tczewa i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.