Cmentarz żydowski w Tarnowie Jewish cemetery in Tarnow

tekst: Janusz Kozioł
zdjęcia: Andrzej Szulczyński
strona przygotowana dzięki współpracy z Muzeum Okręgowym w Tarnowie

Chronologicznie druga wzmianka o Żydach tarnowskich, pochodzi z końca wieku piętnastego, z dokumentu wydanego w 1498 roku, kiedy to dziedzic Tarnowa Jan Amor Tarnowski uposażał wtedy kanonię ¶więtej Barbary przy tarnowskiej kolegiacie. Między innymi uposażenie to stanowiły również cztery grzywny z łaĽni tarnowskiej (...) i cztery grzywny z jatek, czyli kramów sukiennych, albo inaczej z "krajkowego" od wszystkich sukienników i kupców, tak katolików jak i niekatolików, także Żydów.

Czas zatem pokusić się o teorię, iż pod koniec piętnastego stulecia Żydzi w Tarnowie zamieszkiwali już na stałe, skoro mieli tutaj już swoje kramy i opłacali z nich czynsz dziedzicom miasta. Nie sposób natomiast podać danych dotycz±cych ich liczebno¶ci.

Statut gminy izraelickiej w Tarnowie zakładał występowanie dwóch opłat. Jedna, wynosz±ca maksymalnie tysi±c koron, była opłat± pogrzebow± odnosz±c± się do zwykłego grobu w zwykłym porz±dku cmentarza. Pozwolenie na grób w miejscu ż±danym lub pozwolenie na grób rodzinny wydawane było na podstawie odrębnej umowy z zarz±dem gminy. Osobn± opłat±, w maksymalnej wysoko¶ci czterystu koron, za¶ obci±żono pozwolenie na postawienie pomnika o szeroko¶ci nie przekraczaj±cej jednego metra. Postawienie pomnika o większych rozmiarach także wi±zało się z dodatkowym pozwoleniem zarz±du gminy. Ubożsi zwolnieni byli z zapłaty za możliwo¶ć postawienia pomnika. W 1914 roku opłaty za znalezienie miejsca spoczynku i postawienie pomnika dla Chany Mindli Abedamowej wyniosły dwadzie¶cia tysięcy koron. Jedno słowo. Dużo.

W odrodzonej Polsce opłaty za usługi pogrzebowe ustalała Rada kahalna. Co ciekawe na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych dwudziestego wieku opłaty maksymalne ustanowione w Tarnowie były z gór± cztery razy większe niż w Warszawie. Sięgały, proszę sobie wyobrazić, pięciu tysięcy złotych. Były wręcz zatem makabrycznie drogie, albowiem za willę w Mo¶cicach trzeba było wówczas zapłacić "zaledwie" trzy tysi±ce sze¶ćset złotych. No ale inwestycja czasowa na cmentarzu nieporównywalnie większa jednak jest.

Wróćmy jednak na chwilę do czasów zaborów. Pod koniec dziewiętnastego wieku, wiele protestów wzbudził sposób chowania zmarłych przez Żydów. Kontrowersje dotyczyły małej głęboko¶ci grobu, chowania zmarłych przed upływem czterdziestu o¶miu godzin od momentu zgonu, oraz sposobu transportu zmarłych na cmentarz, często okrytych jedynie całunem. W tej sytuacji 22 czerwca 1884 roku wydano władze austriackie wydały okólnik o trumnach przy grzebaniu Izraelitów w którym zawarte postanowienia nakazywały przewożenie ciał na cmentarz w szczelnie zamkniętych trumnach, bez względu na odległo¶ć cmentarza, na rodzaj choroby, która była powodem ¶mieci. Obowi±zek ten został nałożony na władze gmin żydowskich oraz na osoby odpowiedzialne za pogrzeb w tym rodzinę zmarłego. Kary za niestosowanie się do przepisów były dotkliwe, wynosiły około stu złotych grzywny lub groziły dwutygodniowym aresztem.

Przełom wieków dziewiętnastego i dwudziestego przyniósł rozprzestrzenienie się tendencji liberalnych i asymilatorskich, st±d na ulicach Tarnowa pojawił się żydowski karawan, a następnie rozprzestrzenił się zwyczaj rezygnowania z wieńców pogrzebowych na rzecz darowizny na stowarzyszenia dobroczynne. Zwyczaj ów, jak pisze Leszek Hońdo upowszechnił się w okresie międzywojennym.

W czasie Wielkiej Wojny, Tarnów stał się ważnym punktem w dziejach frontu wschodniego, zwłaszcza w okresie od grudnia 1914 roku (od operacji limanowsko-łapanowskiej), kiedy w okolicach miasta ustabilizował się front, do maja 1915 roku (do operacji gorlicko-tarnowskiej). W owym czasie do historii zwi±zanej z tarnowskim kirchołem przeszły dwa wydarzenia. Pierwsze dotyczy Żydów tarnowskich, którzy stali się zakładnikami Rosjan. Otóż przypomnieć należy, że od 10 listopada 1914 roku do 6 maja roku następnego miasto pozostawało w rękach Rosjan. W styczniu 1915 roku komendant miasta, podpułkownik Markow zaż±dał wybrania w¶ród mieszkańców miasta czternastu zakładników, albowiem podejrzewał tarnowian o kontaktowanie się ze stacjonuj±cymi za Dunajcem wojskami austriackimi. W połowie lutego, a więc kilka tygodni póĽniej Rosjanie znaleĽli obok cmentarza żydowskiego poł±czenie telefoniczne. Oskarżono ich zatem o współpracę z wrogiem, zabrano trzydziestu jeden zakładnikow, których odesłano w gł±b Rosji, między innymi do Niżnego Nowogrodu.

Na cmentarzu żydowskim w Tarnowie swoje miejsce wiecznego spoczynku znaleĽli także żołnierze armii austro-węgierskiej, którzy polegli w walkach tocz±cych się w okolicy. Z dat ich ¶mierci wynika, że odeszli z tego ¶wiata w 1914 i 1915 roku, a zatem przypuszczać należy, że walczyli w okolicach Tarnowa podczas dynamicznej inwazji III Armii generała Radko Dmitriewa na tereny zachodniej Galicji w 1914 roku, b±dĽ zginęli podczas działań zwi±zanych z natarciem wojsk państw centralnych podczas operacji gorlicko-tarnowskiej w 1915 roku.

Dzi¶ wiadomo, że mogił żołnierskich jest czterdzie¶ci trzy, w¶ród których przeważaj± marnie zachowane, niewielkie nagrobki wymieniaj±ce jedyni imię i nazwisko oraz datę ¶mierci żołnierza. Wyj±tkiem jest tu nagrobek Josefa Steinera, zapewne po wojnie ustawiony przez jego rodzinę. Co ciekawe grupa mogił żołnierskich posiada numer 201 w spisie cmentarzy wojennych Zachodniogalicyjskie groby bohaterów powstałym w wyniku pracy oficerów CK Oddziału ds. Grobów Wojennych, Rudofa Brocha i Hansa Hauptmanna.

W wolnej Polsce, Żydzi, którzy zorganizowani byli w zwalczaj±ce się intensywnie stronnictwa starali się zdobyć jak najwięcej władzy dla siebie zarówno w zarz±dzie gminy jak i w mie¶cie. Dopiero ustawa z 5 kwietnia 1928 roku znormalizowała ustrój gmin żydowskich. Wtedy także zaczęły w budżetach gminy pojawiać się pozycje finansowe przewiduj±ce ¶rodki na uporz±dkowanie i utrzymanie cmentarza w czysto¶ci.

W kwietniu 1930 roku przyjęto budżet na lata 1930-1931, w którym wydatki na utrzymanie cmentarza założono na 16 513, 15 złotych a dochody oszacowano na około czterdzie¶ci tysięcy. Zatem cmentarz przynosić miał gminie wcale nie liche zyski.

Co ciekawe, mimo, że cmentarz przynosił spore dochody gminie, żebranie w jego okolicach stało się prawdziwym nieszczę¶ciem. Stowarzyszenie dobroczynne "Cedaka" celem zwalczania żebractwa w mie¶cie zaproponowało projekt dosyć oryginalny. Otóż, w kancelarii stowarzyszenia miała być ustawiona puszka, do której każdy chętny mógł wrzucić jałmużnę cmentarn± w dowolnej wysoko¶ci. Zarejestrowani wcze¶niej przez stowarzyszenie żebracy mogliby korzystać z tej pomocy. Jak można się domy¶lać, projekt ów chyba nie rozwi±zał problemu żebractwa w okolicach cmentarza, albowiem próżno szukać o nim informacji gdziekolwiek.

4 wrze¶nia 1933 roku, Wilhelm Waldemar Brandt odpowiedzialny za izraelicki urz±d metrykalny złożył doniesienie do tarnowskiej prokuratury na Szymona Appela, dozorcę tarnowskiego cmentarza, zarzucaj±c mu zatajenie wobec urzędu metrykalnego dwóch zgonów i przywłaszczenie sobie opłaty pogrzebowej. Były to karty zgonów Mendla Fajkarza, który zastrzelił się w Hotelu Polskim 28 sierpnia 1928 roku, oraz karta Scheindel Kołacz z Nowego Korczyna.

Ostatecznie 15 czerwca 1934 roku sprawa została umorzona z powodu braku dowodów, a sam Wilhelm Brand został w niedługim czasie oskarżony o nielegalne czerpanie korzy¶ci maj±tkowych przez Dawida Freireicha.

Okres okupacji w Tarnowie, podobnie jak na terytorium całej ówczesnej Polski stał się jedn± z najciemniejszych kart ludzko¶ci. Już 7 wrze¶nia w godzinach popołudniowych wojska niemieckie wkroczyły do Tarnowa, rozpoczynaj±c tym samym okres obfituj±cy w tragiczne, dla społeczno¶ci żydowskiej wydarzenia. Po wprowadzeniu niemieckiej administracji rozpocz±ł się proces materialnego i psychicznego wyniszczania Żydów. Już 20 wrze¶nia 1939 roku Ernst Kundt wprowadził przymus noszenia białych opasek z naszyt± gwiazd± Dawida. Co ciekawe opaski noszone wówczas przez Żydów w Tarnowie, oczywi¶cie w kolorze białym miały mieć heksagram w kolorze zielonym. Niemiecka administracja Tarnowa wyprzedziła o niemal dwa miesi±ce zarz±dzenie Generalnego Gubernatora Hansa Franka, wydane w Krakowie 10 listopada 1939 roku o powszechnym oznaczeniu Żydów. Rozporz±dzenie to jest adekwatne do wyobrażeń o niemieckiej dokładno¶ci, albowiem narzuca okre¶lony wzór opaski któr± nosić maj± Żydzi. Wraz z utworzeniem Generalnego Gubernatorstwa stworzono obowi±zek pracy dla każdego Żyda od czternastego do sze¶ćdziesi±tego roku życia. Zablokowano w listopadzie 1939 roku żydowskie konta, zaczęto sporz±dzać spisy ludno¶ci, które jak się póĽniej okaże służyć będ± dla ułatwienia eksterminacji. Wprowadzono zakaz korzystania z kolei, a tarnowscy Żydzi zamieszkali przy ulicach Wałowej i Krakowskiej mieli w ci±gu opu¶cić swe mieszkania, które zajęte zostały przez Niemców.

Niemcy bezkarnie dokonywali rabunków i mordów, pomiędzy 9 i 11 listopada 1939 roku hitlerowcy spalili podpalili wszystkie synagogi tarnowskie. Latem 1940 roku spędzono Żydów na Rynek i pod pozorem rewizji dokonano grabieży ich mieszkań. 14 czerwca 1940 roku do O¶więcimia udał się pierwszy transport polskich więĽniów, w¶ród których byli ludzie ciesz±cy się powszechnym szacunkiem, jak choćby Zdzisław Simche autor monografii Tarnów i jego okolice .

W czerwcu 1942 roku rozpoczęto "akcje wysiedleńcze" na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W mie¶cie, między 11 a 18 dniem czerwca 1942 roku przeprowadzono tzw. pierwsz± akcję . Na tarnowskim Rynku oraz w lesie Buczyna w Zbylitowskiej Górze zamordowano kilka tysięcy osób. Do obozu w Bełżcu wysłano około dziesięć tysięcy ludzi. Nikt nie przetrwał obozu, albowiem Bełżec, co zawsze warte przypomnienia, był typowym obozem ¶mierci, obok Sobiboru, Chełmna nad Nerem i Treblinki.

Kolejne akcje w Tarnowie odbyły się pomiędzy szesnastym a osiemnastym wrze¶nia, oraz piętnastego listopada 1942 roku. Okres pomiędzy i tak wypełniały codzienne rozstrzeliwania pozostałych przy życiu. Do uprz±tania zmarłych wykorzystywano bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza , które starało się ze wszystkich sił zachować wszystkie przepisy rytualne podczas chowania pomordowanych. Niemcy przygotowuj±c się do likwidacji tarnowskiej społeczno¶ci żydowskiej zwiększyli liczbę członków bractwa do pięćdziesięciu osób. Praca w bractwie nie dawała gwarancji przeżycia w co wierzyła czę¶ć Żydów.

Ze względu na to, że nie sposób ustalić tak naprawdę gdzie spoczywaj± zamordowani przez niemieckich zbrodniarzy, by nie dopu¶cić do przypadkowej ekshumacji, zmarli Żydzi tarnowscy w latach powojennych chowani byli na ¶cieżkach, albowiem z prawdopodobieństwem granicz±cym z pewno¶ci± można było stwierdzić, iż nikt na ¶cieżce pochowany nie został. Dlatego odwiedzaj±c groby ostatnich tarnowskich żydów należy zwrócić uwagę na ich groby ułożone po¶rodku alejki.

W 1976 roku cmentarz został wpisany do rejestru zabytków. W 1988 roku został powołany do życia Komitet Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej w skład którego weszli zainteresowani uratowaniem resztek żydowskiego dziedzictwa w Tarnowie. Komitet postawił sobie zadanie otoczenia murem terenu cmentarza. Wyzwanie to zwieńczone zostało sukcesem w 1990 roku. Systematycznie zwożone s± i ustawiane na cmentarzu znalezione macewy. Na pocz±tku wieku cmentarz doczekał się swojej monografii "Cmentarz żydowski w Tarnowie" autorstwa profesora Leszka Hońdo, pracownika Uniwersytetu Jagiellońskiego, wybitnego i nagradzanego wielokrotnie znawcę cmentarzy żydowskich, do tego tarnowianina.

W 2004 roku dzięki ¶rodkom przeznaczonym na ten cel z Województwa Małopolskiego wykonano remont pomnika ku czci zamordowanym Żydom. W roku 2005 wydano przewodnik Tarnowski cmentarz żydowski a póĽn± jesieni± otwarto szlak turystyczny prezentuj±cy krótk± historię cmentarza oraz kilkadziesi±t najciekawszych nagrobków. Paradoksalnie zatem, najbardziej żywym miejscem ¶wiadcz±cym o żydowskiej bytno¶ci w Tarnowie stał się cmentarz, który ci±gle jest najbardziej tajemnicz± nekropoli± miasta.

O cmentarzu żydowskim w Tarnowie pisze też p. Adam Bartosz na łamach swojego ¶wietnego przewodnika, zatytułowanego: "Żydowskim szlakiem po Tarnowie":