Nie wiemy, kiedy pierwsi Żydzi przybyli do Sztumu. "The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust" podaje, że miejscowy cmentarz żydowski wskazuje na obecno¶ć Żydów w Sztumie od XVIII wieku. Pierwsze nazwiska sztumskich Żydów pojawiaj± się w aktach w roku 1806 i dotycz± deklaracji króla pruskiego, zezwalaj±cej im na swobodne osiedlanie się. W 1862 roku przy obecnej ul. Zwi±zku Jaszczurzego wzniesiono synagogę. Społeczno¶ć żydowska w Sztumie nie była zbyt liczna, jej udział w ogólnej populacji wynosił około 10%. W 1880 roku w mie¶cie żyło 97 wyznawców judaizmu, w 1895 roku - 106. Zapewne czę¶ć z nich wzięła udział w powszechnej na przełomie XIX i XX wieku emigracji zarobkowej do Ameryki, bowiem w 1925 r. w miejscowo¶ci odnotowano 70 osób pochodzenia żydowskiego, a w 1933 roku - już tylko 46. W wyniku nazistowskich represji w 1939 r. w Sztumie pozostało zaledwie 13 Żydów. Podczas Nocy Kryształowej hitlerowcy zniszczyli synagogę.

Cmentarz żydowski w Sztumie położony jest przy ul. Kochanowskiego. Cmentarz został zdewastowana przez nazistów, jednak według relacji mieszkańców po wojnie znajdowały się na nim jeszcze ¶lady nagrobków. Niektóre płyty nagrobne przez lata leżały na placu ZGKiM, a następnie posłużyły jako wypełnienie fundamentów w budowanych domach jednorodzinnych przy ul. Kochanowskiego.

Wszelkie naziemne ¶lady cmentarza uległy zatarciu. Niewykluczone, że pozostało¶ciami po nim s± stopnie zniszczonych schodów oraz tkwi±ca w ziemi, pozbawiona inskrypcji płyta, będ±c± prawdopodobnie czę¶ci± nagrobka.

Wiosn± 2007 r. miejscowi społecznicy w pobliżu siedziby Przedsiębiorstwa Wodoci±gów i Kanalizacji przy ul. Kochanowskiego odnaleĽli fragment macewy , z inskrypcjami w języku hebrajskim i niemieckim. Podczas kolejnej wizji lokalnej przeprowadzonej w grudniu 2009 r., na położonym 300 metrów od cmentarza wysypisku gruzu znaleziono kolejny pomnik - pochodz±cy z grobu zmarłej w 1919 r. Therese Friedlaender - oraz pewn± ilo¶ć ozdobnych fragmentów innych nagrobków. Pomniki zostały przekazane do powstaj±cego wła¶nie sztumskiego muzeum.

27 paĽdziernika 2013 r. Paweł Głogowski umie¶cił na cmentarzu tablicę z napisem: "Beit Chaim. Cmentarz żydowski. Prosimy uszanuj miejsce pochówku mieszkańców Twojej wiadomo¶ci" . Tablicę ufundował pragn±cy zachować anonimowo¶ć mieszkaniec Larchmont w Stanach Zjednoczonych.

W sierpniu 2016 r. władze samorz±dowe Sztumu doprowadziły do ustawienia na cmentarzu głazu z tablic± z napisem: "Miejsce spoczynku Żydów, dawnych mieszkańców Sztumu. Niech ich dusze zostan± wplecione w węzeł życia".

tekst: K. Bielawski, współpraca: Piotr Podlewski
zdjęcia: Paweł Głogowski
Polecamy też ¶ledzenie dyskusji o cmentarzu żydowskim w Sztumie na stronie www.marienburg.pl

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach ze Sztumu i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.