Cmentarz żydowski w Szczytnie znajduje się przy ul. Łomżyńskiej, pomiędzy posesjami o numerach 6 i 6a. Cmentarz zajmuje działkę w kształcie trapezu o powierzchni 1697 m kw.

Grunt na cmentarz zakupiono w 1815 r. za kwotę 20 talarów. W tym czasie miejsce to znajdowało się poza obszarem zabudowanym. Na cmentarzu chowano wyznawców judaizmu ze Szczytna oraz okolicznych miejscowo¶ci, między innymi z Pasymia i Grzegrzółek.

Brak informacji o losie cmentarza w latach 1933-1945. Z cał± pewno¶ci± obiekt został zdewastowany w latach powojennych, kiedy w jego obrębie urz±dzono skład węgla, a wiele nagrobków wyrwano i wykorzystano do celów użytkowych. Między innymi w 1985 r. i 1987 r. przed miejscowym s±dem toczyły się postępowania zwi±zane z kradzieżami marmurowych nagrobków.

Pod koniec lat osiemdziesi±tych społecznymi opiekunami cmentarza zostali Jacek Trawczyński i Wiesław Pływaczewski - członkowie Komisji Opieki nad Zabytkami ZW PTTK w Olsztynie. Od pewnego czasu cmentarz znajduje się pod opiek± władz miasta.

Pomimo zniszczeń, jest to jeden z najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Do dzi¶ zachowało się około 70 nagrobków z czytelnymi - lub czę¶ciowo czytelnymi - epitafiami oraz około 200 betonowych obmurowań grobów.

Większo¶ć nagrobków ma formę tradycyjnych macew, w postaci pionowych płyt. Znajduj± się tu także nagrobki w formie obelisków, złamanych kolumn, pni drzewa z obłamanymi gałęziami, otwartej księgi, wysmukłej wieżyczki o neogotyckiej ornamentyce oraz grobowiec architektoniczny. Większo¶ć grobów posiada betonowe obramowania, wypełnione ziemi± lub przykryte poziom± płyt±. Jako materiał do wykonywania nagrobków używano przeważnie piaskowca oraz betonu, lastryka oraz kamieni szlachetnych, takich jak marmur. Można przypuszczać, że te ostatnie w pierwszej kolejno¶ci padły łupem kamieniarzy, kradn±cych macewy w celu ich wtórnego wykorzystania.

Nagrobki posiadaj± epitafia sporz±dzane z reguły w dwóch językach: niemieckim oraz hebrajskim, ł±cz±c oba teksty na licu macewy lub oddzielnie na obu stronach nagrobka. Nieliczne epitafia wykonano wył±cznie w jednym języku (np. na macewie Fajgel Fromberg). W zwieńczeniach macew rzeĽbiono zarówno symbole charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej (np. Gwiazdy Dawida, ki¶cie winoro¶li, dłonie w ge¶cie błogosławienia), jak również zapożyczone z cmentarzy innych wyznań (np. ćma lub motyl, bukiet makówek).

W sierpniu 2014 r. autor niniejszego tekstu wykonał spis danych osobowych z zachowanych nagrobków. Ł±cznie zinwentaryzowano dane 74 osób pochowanych w 71 grobach. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek upamiętnia Eske Itziga, zmarłego w dn. 15 wrze¶nia 1827 r., najmłodszy - Mosesa Finkensteina, zmarłego w dn. 26 stycznia 1932 r. Spis w pliku Excel można pobrać klikaj±c ten link.

Cmentarz jest czę¶ciowo ogrodzony, wej¶cie jest możliwe przez niezamykan± bramę. Teren okresowo porz±dkuj± służby miejskie. Za¶miecenie niewielkie, na grobowcu rodziny Beniamin widoczny antysemicki napis. Istotnym problemem jest postępuj±cy proces erozji czę¶ci nagrobków. Wskazane byłoby podjęcie działań w zakresie konserwacji wybranych macew pod k±tem zabezpieczenia ich przed dalszym destruktywnym oddziaływaniem czynników atmosferycznych oraz ustawienie kilku przewróconych lub przechylaj±cych się nagrobków.

tekst: Krzysztof Bielawski
Bibliografia:
Knercer W., Cmentarze żydowskie na terenie województwa olsztyńskiego. Historia, stan obecny, [w:] Cmentarze żydowskie, Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, t. 2, red. Woronczak J., Wrocław 1995
Polecamy odwiedzenie portalu Wirtualny Sztetl
Kliknij tu, by obejrzeć film o cmentarzu

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach ze Szczytna i ich cmentarzu.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± to miejsce z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.