W 1816 r. - w zwi±zku ze zmianami statusu prawnego Żydów w Królestwie Pruskim i zwi±zanym z tym napływem ludno¶ci żydowskiej do Szczecina - został zakupiony grunt z przeznaczeniem na cmentarz, położony przy Bethanienstrasse (obecnie ul. Ojca Beyzyma) i Henriettenstrasse (obecna ul. M Gorkiego). W kolejnych latach cmentarz był sukcesywnie powiększany i w 1919 r. zajmował działkę w kształcie litery L, o powierzchni około 21 000 m kw. Cmentarz był otoczony ceglanym murem. W jego obrębie znajdowała okazał dom przedpogrzebowy, wybudowany w latach 1899-1901 według projektu architekta Zimmermana, budynek gospodarczy oraz budynek administracji.

10 listopada 1938 r., podczas "Nocy Kryształowej" nazistowscy bojówkarze czę¶ciowo zdewastowali cmentarz i podpalili dom przedpogrzebowy. Pomimo zniszczeń, cmentarz przetrwał drug± wojnę ¶wiatow± w relatywnie dobrym stanie. W Żydowskim Instytucie Historycznym zachował się powojenny opis nekropolii, sporz±dzony w dniu 25 kwietnia 1947 r. przez inż. Gildenmana (pisownia oryginalna): "Cmentarz żydowski m. Szczecina położony jest w centrum miasta, na skrzyżowaniu ul. Ks. Piotra Skargi i Leszczyńskiego. Obejmuje on obszar 10 hk ziemi i ogrodzony jest parkanem. Cmentarz jest dobrze utrzymany , ma wiele zieleńców i podzielony jest na dzielnice; wzdłuż każdej alei posadzone s± strzyżone tuje. Po¶rodku cmentarza znajduje się Tahare Sztib (dom przedpogrzebowy - przyp. KB) w podziemiu, nad tym plac przeznaczony do odprawiania modłów i wygłaszania przemówień. Obok tego placu znajduje się b. kancelaria cmentarza, bardzo zniszczona i prawie zupełnie wyszabrowana. Najstarsze pomniki znajduj±ce się na tym cmentarzu, które dotychczas udało się nam odnaleĽć pochodz± z 1820 roku, ostatni za¶ pomnik wystawiony został w roku 1942, nie licz±c naturalnie dzielnicy, gdzie znajduj± się pomniki z roku 1946-47. Pomniki s± przeważnie z marmuru, polerowanego granitu i bazaltu; napisy przeważnie w języku niemieckim, prócz jednej dzielnicy, gdzie napisy s± wyryte w języku żydowskim, na odwrocie za¶ tych pomników napisy w języku niemieckim. Osobn± dzielnicę tworz± pomniku ustawione półkolem na placu, wysadzanym ¶wierkami i tujami; s± to groby Żydów poległych w czasie pierwszej wojny ¶wiatowej. Niedaleko kancelarii cmentarza znajduje się grób rodziny Kesslingów (.....). Wschodnia czę¶ć cmentarza, wprost od wej¶cia stanowi zapewne miejsce wiecznego spoczynku zamożniejszej czę¶ci ludno¶ci; znajduj± się tam bowiem groby rodzinne i artystycznie wykonane pomniki z marmuru i polerowanego granitu".

Koniec lat czterdziestych to okres masowej repatriacji ludno¶ci żydowskiej z terenów ZSRR na Ziemie Odzyskane. W tym czasie na Pomorze Zachodnie przybyło ponad 25 tysięcy Żydów. Wielu z nich osiadło w Szczecinie, w rejonie Dworca Niebuszowo, na Pogodnie i w ¦ródmie¶ciu. Szczecin dla dużej czę¶ci Żydów był punktem etapowym w drodze do krajów Europy Zachodniej i Izraela. Szczególnie liczne migracje miały miejsce pod koniec lat czterdziestych, w latach 1956 - 57 oraz po "wydarzeniach marcowych" z 1968 roku.

W czasach PRL władze miasta d±żyły do zamknięcia cmentarza żydowskiegi i kierowania pochówków osób wyznania mojżeszowego na Cmentarz Centralny przy ul. Ku Słońcu, nie wyznaczaj±c jednak wydzielonej kwatery. Teren nekropolii przy ul. Ojca Beyzyma w lipcu 1946 r. oddano pod opiekę lokalnej gminie żydowskiej, jednak bez prawa pochówków. Zakaz ten był jednak łamany. Spór o funkcje grzebalne ci±gn±ł się przez lata i znalazł się swój finał dopiero w 1962 r., kiedy Miejska Rada Narodowa ostatecznie zamknęła cmentarz. W maju 1962 r. przy ul. Ojca Beyzyma odbył się ostatni pogrzeb. Dla Żydów Szczecina i okolic przeznaczono kwaterę numer 62 na Cmentarzu Centralnym.

Na terenie "starego cmentarza" utworzono park miejski. W 1982 r. na mocy ugody pomiędzy Urzędem ds. Wyznań oraz Zwi±zkiem Religijnego Wyznania Mojżeszowego, dokonano ekshumacji szcz±tków niektórych osób i przeniesienia ich na Cmentarz Centralny. W 1988 r. na skraju cmentarza, w narożniku u zbiegu ul. Jacka Soplicy i Maksyma Gorkiego wzniesiono pomnik przypominaj±cy kształtem piramidę schodkow±, zaprojektowany przez mgr Zbigniewa Abrahamowicza. Do budowy pomnika wykorzystano niektóre zachowane macewy, między innymi nagrobki Henrietty Lipsfelder, Siegmunda Lowenthala, Itel córki Eliezera Lipmana. Na tabliczkach przed pomnikiem wyryto napisy w języku polskim i hebrajskim: "Tu znajdował się cmentarz żydowski od 1821 do 1962 r.".

W latach dziewięćdziesi±tych dziennikarz "Głosu Szczecińskiego" tak opisywał losy szczecińskiego beit olam: "Wiadomo¶ć o decyzji władz miasta rozzuchwaliła hieny cmentarne. Zaczęła się dewastacja i profanacja nekropolii. Cmentarz stał się miejscem libacji pół¶wiatka i bandyckich porachunków. I to jest największy grzech ówczesnych władz miasta i radnych, którzy swoim głosowaniem jej poparli. Wła¶nie to, że zamykaj±c cmentarz nie pomy¶lano, że jest to cenny zabytek kultury, rzadki okaz zachowanej w stanie niezniszczonym do lat sze¶ćdziesi±tych nekropolii wyznania mojżeszowego".

Czę¶ć nagrobków została wykorzystana do prac budowlanych na terenie miasta. W ostatnich latach fragmenty macew odnaleziono w kamiennym obramowaniu piaskownicy na Placu Teatralnym oraz w murku przy ul. Dworcowej.

Kilkadziesi±t płyt nagrobnych składowanych jest na Cmentarzu Centralnym, przy ogrodzeniu po lewej stronie bramy głównej. S± to macewy stoj±ce niegdy¶ na grobach: Alberta Ungera (zm. w 1928 r.), Berthy Unger z d. Rotholz (zm. w 1932 r.), Adolfa Walda (zm. w 1928 r.), Berthy Wald z d. Salomon (zm. 1935 r.), Davida Jassmanna (zm. w 1927 r.), Selmy Jassmann z d. Oppenheim (zm. w 1937 r.), Flory Busch z d. Rosenthal (zm. w 1935 r.), Henrietty [...] z d. Ham[...], Martina Beermanna, Franziski Beermann z d. Oppe[...] (zm. w 1930 r.), Josepha Meyera (zm. w 1936 r.), Jenny Landes z d. Soems (zm. w 1922 r.), Louisa Landesa (zm. w 1927 r.), Gustava Hirscha (zm. w 1932 r.), Anny Manasse z d. Lichtheim (zm. w 1887 r.), [...] Salomona (zm. w 1876 r.), Clary Fischel z d. [...]alinger (zm. 1920 r.), Heleny Markus, Simona Godlstroma (zm. w 1934 r.), H[...} Aron z d. Wolff (zm. 1868 r.).

tekst: K. Bielawski
Zapraszamy też do odwiedzenia stron:
Wirtualny Sztetl
Portal Miło¶ników Dawnego Szczecina
Murki i piaskownice
oraz do lektury opracowania J. Mieczkowskiego Z dziejów Żydów na Pomorzu Zachodnim